Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw

W publikacji przedstawione zostały podstawowe wyniki dwóch projektów pilotażowych realizowanych w Głównym Urzędzie Statystycznym pod nadzorem Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej - Eurostatu począwszy od 1995 roku: "Nowo powstałe przedsiębiorstwa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej" (angielski skrót: PECO - Panel) oraz "Demografia małych i średnich przedsiębiorstw" (angielski skrót: DOSME).

1. Zakres i metodologia badania

Zgodnie z przyjętymi założeniami, każdego roku badaniami obejmowane były podmioty, które w ciągu całego roku poprzedzającego badanie zgłaszały do rejestrów podmiotów gospodarczych zamiar podjęcia działalności gospodarczej. Kartoteki do poszczególnych badań obejmowały wszystkie rejestrujące się przedsiębiorstwa, niezależnie od ich wielkości, lokalizacji i formy prawnej, prowadzące działalność z zakresu przemysłu, budownictwa i różnego rodzaju usług. Z badania wyłączono podmioty, których działalność obejmowała rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo (a więc zaliczane do sekcji A i B według EKD). Równolegle z tymi badaniami, w trzecim roku prowadzenia projektu przeprowadzono powtórne badanie tych wszystkich podmiotów, które zostały objęte badaniem w pierwszym i drugim roku prowadzenia projektu. Pozwoliło to na ocenę zmian, jakie dokonały się w tej samej zbiorowości jednostek w okresie między badaniami.

Przyjęty zakres przedmiotowy badania obejmował następujące zagadnienia:

- stan aktywności jednostek,

- sposób tworzenia nowych podmiotów,

- forma prawna, wielkość i lokalizacja przedsiębiorstw oraz rodzaj prowadzonej przez nie działalności,

- podstawowe dane o właścicielach tworzonych zakładów osób fizycznych,

- warunki działalności nowych przedsiębiorstw, w tym napotykane przez nich trudności.

2. Przedsiębiorstwa według stanu ich aktywności

Przy ocenie stanu aktywności badanych przedsiębiorstw wyróżniano takie jednostki, które w momencie badania były jednostkami aktywnymi, w tym:

- prowadziły działalność gospodarczą,

- nie prowadziły działalności z uwagi na jej sezonowy charakter,

bądź też były jednostkami nieaktywnymi z uwagi na to, iż:

- nie podjęły działalności mimo jej zarejestrowania, ale zamierzały ją podjąć w przyszłości,

- czasowo zawiesiły prowadzenie działalności z zamiarem jej wznowienia w przyszłości,

- nigdy nie podjęły działalności mimo jej zarejestrowania i nie przewidywały jej podjąć,

- całkowicie zaprzestały prowadzenia działalności bez zamiaru jej wznowienia.

Liczba zarejestrowanych w kolejnych latach przedsiębiorstw spełniających przyjęte kryteria badania wyniosła: w 1994 r. - 290 tys., w 1995 r. - 374 tys., w 1996 r. - 608 tys., w 1997 r. - 486 tys. oraz w 1998 r. - 453 tys. Na podstawie danych zgromadzonych w kolejnych badaniach, tylko około 60% uznano za jednostki aktywne, prowadzące działalność gospodarczą w chwili ich badania (a więc w okresie od 1 do 2 lat po rejestracji) lub deklarujące prowadzenie działalności sezonowej. Pozostałe 40% spośród rejestrowanych przedsiębiorstw uznano za jednostki nieaktywne. Odsetek jednostek aktywnych w grupie wszystkich nowo rejestrowanych podmiotów zwiększał się systematycznie w kolejnych latach analizowanego okresu aż do 1997 r. od 60 do 68%. Z jednej strony mogło to być potwierdzeniem dobrych wyników uzyskiwanych w tym okresie przez polską gospodarkę i łatwiejszych warunków prowadzenia działalności przez małe podmioty osób fizycznych stanowiących ogromną część nowo tworzonych przedsiębiorstw. Z drugiej jednak strony mogło to być związane z poprawiającą się w latach 1996 - 1997 jakością rejestru, w wyniku wejścia w życie pod koniec 1995 r. Ustawy o statystyce publicznej. Ustawa ta nakładała na podmioty gospodarcze między innymi obowiązek zgłaszania do rejestru faktu zaprzestania lub zawieszenia działalności (art.42). W ostatnim roku prowadzenia badania tendencja ta została odwrócona, odnotowano bowiem ponowny dosyć wyraźny spadek odsetka podmiotów aktywnych (do 62%). Może to być świadectwem tego, że słabsze podmioty coraz częściej nie wytrzymywały nadmiernej konkurencji, w tym w szczególności konkurencji ze strony innych, większych i mocniejszych podmiotów i bardzo szybko po wejściu na rynek były zmuszone wycofać się z niego.

Rodzaj działalności podejmowanej przez przedsiębiorców miał także wpływ na możliwości utrzymania się nowych jednostek na rynku. W pierwszych latach badanego okresu stosunkowo najłatwiej było kontynuować działalność jednostkom przemysłowym, budowlanym i transportowym, najtrudniej - handlowym. W grupie jednostek powstałych w 1998 roku najwyższy odsetek aktywnych notowano nadal w przemyśle i transporcie, w budownictwie natomiast zmniejszył się on w istotnym stopniu.

Wyniki uzyskane z pierwszego badania panelowego, przeprowadzonego w ramach projektu w 1998 r. wskazują, że nie wszystkie z jednostek aktywnych po 1 - 2 latach po rejestracji utrzymały się na rynku rok później. W przypadku przedsiębiorstw utworzonych w 1995 r., co czwarte spośród tych, które były aktywne w końcu 1996 r. nie prowadziło już działalności w końcu 1997 r. Świadczy to o nadal toczącym się na dużą skalę procesie przekształceń własnościowych i organizacyjnych polskich przedsiębiorstw, ale także i o konieczności usuwania się z rynku słabszych przedsiębiorstw (w szczególności najmniejszych jednostek osób fizycznych) w sytuacji dużej konkurencji ze strony innych podmiotów.

3. Sposoby tworzenia nowych przedsiębiorstw

Z punktu widzenia sposobu, w jaki powstawały nowo rejestrowane przedsiębiorstwa, w badaniu rozróżniano trzy kategorie podmiotów:

- przedsiębiorstwa nowe,

- przedsiębiorstwa powstałe w drodze prywatyzacji całego przedsiębiorstwa sektora publicznego lub części takiego przedsiębiorstwa,

- przedsiębiorstwa powstałe w drodze różnego typu przekształceń przedsiębiorstw sektora prywatnego

Ogromna większość nowych przedsiębiorstw to jednostki nowe. W poszczególnych latach stanowiły one 86 - 91% wszystkich rejestrowanych podmiotów. Drugą grupę stanowiły podmioty powstające na bazie różnego typu przekształceń istniejących już podmiotów sektora prywatnego (od 7 do 12% w poszczególnych latach). Najmniejszy (i zmniejszający się stopniowo) odsetek tworzyły jednostki powstające w drodze prywatyzacji całego lub części podmiotu sektora publicznego.

W całym analizowanym okresie relatywnie więcej całkowicie nowych jednostek tworzyły osoby fizyczne (około 90%) aniżeli osoby prawne (około 80% w poszczególnych latach). Wśród przedsiębiorstw należących do osób prawnych odnotowano natomiast więcej powstających z przekształcenia innych przedsiębiorstw prywatnych (od 11 do 18% w kolejnych latach) oraz w drodze prywatyzacji byłych przedsiębiorstw publicznych (od 8% w pierwszym roku do 3% w ostatnim roku analizowanego okresu).

4. Charakterystyka właścicieli zakładów osób fizycznych

Właściciele osób fizycznych to dwukrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Z punktu widzenia wieku osób tworzących nowe przedsiębiorstwa, najbardziej aktywne były osoby w wieku 30 - 39 lat, kierujące co trzecim nowym przedsiębiorstwem.

5. Bariery napotykane przez przedsiębiorstwa przy prowadzeniu działalności

W kolejnych badaniach zbierane były informacje mogące określić kondycję nowo powstających przedsiębiorstw. Jedno z kryteriów odnosiło się do trudności napotykanych przez poszczególne jednostki przy prowadzeniu działalności. Wśród tych barier wyróżniano takie, które mogły ograniczać produkcję (tzw. bariery podażowe) oraz takie, które nie pozwalały na sprzedaż wyprodukowanych wyrobów i usług w rozmiarach odpowiadających możliwościom produkcyjnym jednostek (bariery popytowe).

Do barier podażowych zaliczono:

- niedostateczną technologię,

- niedostateczne środki finansowe przedsiębiorstwa,

- trudności w ściąganiu należności,

- ograniczony dostęp do kredytów,

- brak surowców,

- brak wykwalifikowanej siły roboczej,

zaś do barier popytowych:

- niedostateczne środki, jakimi dysponują klienci,

- zbyt dużą konkurencję na rynku,

- obniżanie cen przez firmy konkurencyjne,

- niedostateczną znajomość firmy na rynku,

- niedostatecznie rozwinięte służby marketingowe przedsiębiorstwa.

Wśród jednostek powstających w kolejnych latach badanego okresu podmioty nie zgłaszające żadnych trudności w prowadzeniu działalności stanowiły mniejszość, a ich odsetek nie różnił się istotnie kształtując się w kolejnych latach na poziomie około 40%.

W najgorszej sytuacji były te jednostki, które borykały się jednocześnie z trudnościami popytowymi i podażowymi. Ich możliwości utrzymania się na rynku były bez wątpienia najmniejsze, chociaż należy podkreślić, że ich odsetek wprawdzie podlegał wahaniom w kolejnych latach, ale wykazywał nieznaczną tendencję spadkową (w ostatnich trzech latach nie przekraczał 20%).

Do najczęściej zgłaszanych trudności podażowych zaliczyć należy niedostateczne środki finansowe, do najmniej dokuczliwych - brak surowców oraz niedostateczną technologię. Wśród trudności popytowych największe znaczenie miały zbyt duża konkurencja oraz niedostateczne środki, jakimi dysponowali klienci.

6. Działalność inwestycyjna

Zebrane dane odnoszą się tylko do wydatków poniesionych przez przedsiębiorstwo na środki trwałe.

Wyniki badania na środki trwałe wskazują, że zdecydowanie mniej było nowych jednostek ponoszących wydatki inwestycyjne niż jednostek nie ponoszących takich wydatków w pierwszym okresie prowadzenia działalności. Charakterystyczne jest przy tym to, że podczas gdy w pierwszych latach analizowanego okresu co trzeci podmiot deklarował prowadzenie działalności inwestycyjnej, to w ostatnim roku już tylko co czwarty. Tę tendencję spadkową obserwowano zarówno w przedsiębiorstwach osób prawnych, jak i fizycznych, przy czym te pierwsze zdecydowanie częściej ponosiły wydatki na cele inwestycyjne (w pierwszym roku analizowanego okresu - 50%, w ostatnim roku - 40% jednostek, podczas gdy w grupie osób fizycznych - odpowiednio 33% i 25%). Podobna tendencja spadkowa charakterystyczna była dla przedsiębiorstw poszczególnych klas wielkości, przy zdecydowanie niższym odsetku jednostek inwestujących w grupie mniejszych podmiotów niż w grupie większych (w ostatnim roku badania w klasie jednostek nie zatrudniających pracowników najemnych 24% ponosiło nakłady na środki trwałe, w klasie z 50 i więcej osób - 73%).

Duże też różnice odnotowano w działalności inwestycyjnej w poszczególnych obszarach działalności, przy czym także i w tych przekrojach wydatki inwestycyjne ponosiło relatywnie więcej jednostek powstałych w pierwszych latach analizowanego okresu niż w latach ostatnich. W pierwszym roku wyższy odsetek podmiotów inwestujących obserwowano wśród jednostek przemysłowych (51%), najniższy - handlowych (27%). W ostatnim roku omawianego okresu już tylko co czwarte przedsiębiorstwo przemysłowe ponosiło wydatki inwestycyjne. W handlu spadek tego udziału nie był aż tak wyraźny, bowiem odsetek jednostek inwestujących stanowił 22%. Były to dwa obszary działalności, w których wśród jednostek powstałych w 1998 r. relatywnie najmniej prowadziło działalność inwestycyjną. W pozostałych obszarach gospodarki odsetek ten kształtował się na poziomie 28 - 29%. Na powyższe relacje miał po części wpływ odmienny charakter przedsiębiorstw poszczególnych rodzajów działalności z punktu widzenia konieczności wyposażenia w maszyny i urządzenia, niezbędne do podjęcia i kontynuowania działalności. Inne są bowiem potrzeby inwestycyjne na przykład jednostek przemysłowych w porównaniu z jednostkami handlowymi.

7. Zmiana działalności podejmowanej przez przedsiębiorstwa

O kondycji i odnalezieniu się na rynku nowo utworzonych przedsiębiorstw świadczą też dane o prowadzeniu przez nie przez dłuższy czas planowanej działalności lub też o szybkiej zmianie jej profilu. W opracowaniu przedstawiono wyniki porównania dokonanego między rodzajem działalności deklarowanej przez przedsiębiorstwa w momencie ich rejestracji a faktycznie prowadzonej w toku realizacji badań, w tym także wyniki odpowiedzi uzyskanych na pytanie na temat ewentualnej zmiany profilu prowadzonej działalności w krótkim czasie po badaniu.

Porównując rodzaj działalności deklarowanej w rejestrze i w badaniu zauważa się, że odsetek przedsiębiorstw, które zmieniły profil działalności w okresie 1-2 lat po jej rozpoczęciu nie przekraczał w poszczególnych latach 10%. Nie zauważa się przy tym istotnych różnic między poszczególnymi obszarami działalności. Porównując wyniki uzyskane w poszczególnych latach należy odnotować fakt, że najmniejsze wahania tych udziałów odnotowano w przemyśle (każdego roku 5-6%). Stosunkowo coraz mniejszym odsetkiem przedsiębiorstw zmieniających rodzaj prowadzonej działalności charakteryzuje się budownictwo i handel. Należy tu jednak pamiętać, że dane te mówią o zmianie charakteru prowadzonej działalności tylko między jednym z sześciu dużych obszarów gospodarki. Nie oznacza to ewentualnej zmiany profilu produkcji w ramach tego samego obszaru.

O ciągle jeszcze dokonujących się szybko zmianach w strukturze polskiej gospodarki wymagających stałego dostosowywania się niezbyt silnych nowych przedsiębiorstw może też świadczyć fakt deklarowanej przez część z nich konieczności zmiany profilu podejmowanej przez nie działalności już w pół roku od chwili ich badania. Zmiany takie przewidywało w poszczególnych latach od 8% do 13% przedsiębiorstw.