Warunki życia ludności w 2001

Publikacja -Warunki życia ludności w 2001 r.- jest kolejną edycją corocznego syntetycznego opracowania analityczno-tabelarycznego przedstawiającego zmiany jakie zaszły w warunkach życia społeczeństwa polskiego w danym roku w porównaniu z rokiem poprzednim.

Zasadniczą część opracowania stanowi analiza wraz z tablicami obrazującymi poziom, dynamikę, strukturę i zróżnicowanie dochodów, wydatków, spożycia artykułów żywnościowych, warunków mieszkaniowych, a także wyposażenia gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania. W publikacji przedstawione zostały również wyniki analizy zasięgu ubóstwa materialnego w Polsce. Zamieszczono w niej także informacje dotyczące turystyki i wypoczynku gospodarstw domowych.

Dane uzyskano głównie z badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych przez Departament Statystyki Społecznej GUS, a także z przeprowadzonego w czerwcu 2001 r. ankietowego -Wieloaspektowego badania warunków życia ludności? oraz zrealizowanego w październiku 2001 r. badania

-Struktury wynagrodzeń według zawodów-. W niniejszym opracowaniu wykorzystano również informacje makroekonomiczne o dochodach do dyspozycji i spożyciu indywidualnym w sektorze gospodarstw domowych oraz o dynamice cen, wynagrodzeń, świadczeń emerytalnych i rentowych, a także dane z zakresu ochrony zdrowia i pomocy społecznej, edukacji oraz kultury.

Ogólną charakterystykę zmian wybranych elementów warunków życia przedstawiono w Dziale 1 publikacji.

Poniżej zaprezentowano najistotniejsze aspekty ilustrujące warunki życia ludności w 2001 r.

W końcu 2001 r. ludność Polski liczyła 38632 tys. osób, tj. o ok. 0,03% mniej niż przed rokiem, z czego podobnie jak w roku poprzednim ok. 62% stanowili mieszkańcy miast.

Zmniejszyła się liczba urodzeń i zgonów. Chociaż liczba urodzeń była w dalszym ciągu wyższa od liczby zgonów, to jednak w porównaniu z 2000 r. przewaga ta zmalała. Nadal zmniejszała się umieralność niemowląt. Odnotowano także wzrost przeciętnego dalszego trwania życia kobiet (do 78,4 lat; w 2000 r. ? 78,0 lat) i mężczyzn (do 70,2 lat; w 2000 r. - 69,7 lat).

Liczba pracujących w gospodarce narodowej (łącznie z pracującymi w indywidualnych gospodarstwach rolnych) według stanu w dniu 31 grudnia 2001 r. wynosiła 15,0 mln osób, tj. o 3,2% mniej niż rok wcześniej. Odnotowano wzrost stopy bezrobocia rejestrowanego (z 15,1% w końcu grudnia 2000 r. do 17,5% w końcu grudnia 2001 r.). Najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowiły nadal osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (36,7% ogółu bezrobotnych) oraz podstawowym i podstawowym niepełnym (32,5%), ale wzrosły także problemy związane ze znalezieniem pracy wśród osób z wyższym wykształceniem (3,2% ogółu bezrobotnych; przed rokiem - 2,6%).

Wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych w grudniu 2001 r. 52,7% stanowiły kobiety. Wśród bezrobotnych dominowały osoby młode do 24 roku życia (29,5% ogółu bezrobotnych).

W 2001 r. ceny towarów i usług konsumpcyjnych wzrosły w porównaniu z rokiem poprzednim o 5,5%. Najbardziej na wielkość wskaźnika cen ogółem wpłynęło podwyższenie opłat za mieszkanie, cen żywności i napojów bezalkoholowych, cen w zakresie rekreacji i kultury oraz zdrowia. Spadły natomiast ceny paliw. Ceny towarów i usług związanych z mieszkaniem wzrosły przeciętnie o 8,8%, żywności i napojów bezalkoholowych ? o 5,0%, w zakresie kultury i rekreacji - o 6,3%, a w dziale zdrowie - o 6,5%. Spadek cen paliw wyniósł 7,6%.

Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych wynosiły w 2001 r. 535056,2 mln zł i wzrosły, w porównaniu z 2000 r., realnie o 1,3%. Spożycie indywidualne wynosiło w tym samym czasie 479153,9 mln zł i było większe niż przed rokiem, realnie o 2,0%.

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej ukształtowało się w 2001 r. na poziomie 2045,11 zł i było wyższe od wynagrodzenia w 2000 r. realnie o 2,5%.

W 2001 r. przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wynosiła 971,80 zł i była wyższa, w porównaniu z 2000 r., realnie o 4,7%. Przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto rolników indywidualnych pozostawała w tym samym czasie na poziomie 678,52 zł, tj. była wyższa niż przed rokiem realnie o 6,4%.

Według informacji uzyskanych z badania budżetów gospodarstw domowych, w 2001 r. przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny wyniósł w przeciętnej polskiej rodzinie 644,48 zł/osobę i w ujęciu realnym nie zmienił się istotnie w porównaniu z 2000 r. (wzrost o 0,1%). Dynamika dochodów w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych była jednak zróżnicowana. Realny wzrost dochodów odnotowano w gospodarstwach rolników, emerytów, rencistów oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, a spadek - w gospodarstwach pracowników oraz pracujących na własny rachunek.

Nie uległo wyraźnej zmianie zróżnicowanie dochodów osób najzamożniejszych i najbiedniejszych w gospodarstwach ogółem.

Przeciętne miesięczne nominalne wydatki gospodarstwa domowego wynosiły w 2001 r. 609,72 zł/osobę, a realnie były niższe niż przed rokiem o 1,2%. Realny spadek wydatków miał miejsce w większości grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych (wzrost nastąpił jedynie w gospodarstwach domowych rolników i emerytów).

W 2001 r. we wszystkich grupach gospodarstw zmniejszył się udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, a w większości grup także na odzież i obuwie oraz zdrowie. We wszystkich grupach gospodarstw wzrósł udział stałych opłat mieszkaniowych oraz wydatków na łączność.

Nie zmieniło się istotnie, w porównaniu z 2000 r., zróżnicowanie wydatków osób najzamożniejszych i najbiedniejszych w gospodarstwach ogółem.

W 2001 r. nie uległ zasadniczym zmianom poziom spożycia przez gospodarstwa domowe podstawowych artykułów żywnościowych. O kilka punktów procentowych zmniejszyła się konsumpcja świeżego mleka, ziemniaków, mąki, ryb, wędlin wysokogatunkowych, mięsa surowego (z wyjątkiem drobiu), przetworów mięsnych, śmietany i cukru, a wzrosła konsumpcja makaronu, kasz, ryżu i płatków, mięsa drobiowego, a także serów, jaj, oleju i pozostałych tłuszczów.

W większości grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych nastąpiło zmniejszenie, w porównaniu z poprzednim rokiem, przeciętnej miesięcznej łącznej masy spożywanej żywności (w gospodarstwach ogółem ? do 41,9 kg na osobę). W większości grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw nie zmieniła się natomiast istotnie wartość energetyczna przeciętnego dziennego spożycia żywności (w gospodarstwach ogółem ? 2338 kcal) oraz zawartość białka, tłuszczów i węglowodanów w przeciętnej dziennej diecie.

Nie odnotowano istotnych zmian w podstawowych wskaźnikach obrazujących sytuację mieszkaniową gospodarstw domowych. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wyniosła 66,6 m2, w tym na 1 osobę przypadało 20,7 m2, na izbę - 0,87 osoby, a na pokój - 1,21 osoby.

Mimo postępującej poprawy wyposażenia mieszkań w poszczególne instalacje techniczno-sanitarne, nadal w znacznej części lokali zamieszkiwanych przez gospodarstwa domowe odnotowywano duże braki w tym zakresie. Kompleksowym wyposażeniem mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne (wodociąg, ustęp spłukiwany, łazienka, ciepła woda bieżąca, gaz sieciowy, centralne ogrzewanie) dysponowało w 2001 r. ok. 61% spośród badanych gospodarstw w miastach i niespełna 13% gospodarstw na wsi.

W 2001 r. nastąpiła dalsza poprawa wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania, w tym przede wszystkim w sprzęt rtv i agd oraz w komputery. Wzrosła ponadto liczba gospodarstw z instalacją urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej i kablowej. Prawie każde gospodarstwo dysponowało telewizorem do odbioru w kolorze. Co drugie miało w swym wyposażeniu magnetowid lub odtwarzacz kaset wideo. Prawie w co piątym był komputer osobisty (42% spośród gospodarstw skomputeryzowanych miało dostęp do Internetu). Niemal połowa gospodarstw posiadała samochód osobowy.

Podobnie jak w latach ubiegłych zdecydowanie najlepiej wyposażone (asortymentowo i ilościowo) we wszystkie badane przedmioty trwałego użytkowania były gospodarstwa pracujących na własny rachunek. Dobrym poziomem wyposażenia charakteryzowały się także gospodarstwa pracowników. Spośród gospodarstw powiązanych z rolnictwem nadal zdecydowanie lepsze wyposażenie cechowało gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne niż rolników. Gospodarstwa emerytów i rencistów pozostawały słabo wyposażone w dobra inne niż niezbędne dla prowadzenia gospodarstwa domowego.

Na podstawie danych makroekonomicznych stwierdzono, że w 2001 r. główny ciężar finansowania ochrony zdrowia ze środków publicznych spoczywał na kasach chorych. Ich udział w finansowaniu stanowił 84,4% ogółu wydatków publicznych na ochronę zdrowia. Wydatki kas chorych na świadczenia dla ubezpieczonych przeznaczone były głównie na leczenie szpitalne (46,5%), zaopatrzenie w leki (19,8%) oraz podstawową opiekę zdrowotną (13,0%).

Do 2,7% (z 2,8%) zmniejszył się udział budżetu państwa w finansowaniu ochrony zdrowia. W budżetach jednostek samorządu terytorialnego (łącznie ze środkami otrzymanymi z budżetu państwa) na tę sferę działalności przeznaczono 4,2% ogółu wydatków (w 2000 r. - 3,6%).

Nastąpił wzrost (do 8,5% z 7,9% w 2000 r.) udziału w wydatkach budżetu państwa środków przeznaczonych na opiekę społeczną. Natomiast w wydatkach z budżetu jednostek samorządu terytorialnego (łącznie ze środkami otrzymanymi z budżetu państwa) na opiekę społeczną przeznaczono 11,4% ogółu wydatków (w 2000 r. - 10,7%).

Po raz kolejny odnotowano spadek ogólnej liczby pracowników medycznych. Wzrosła jednak, podobnie jak w roku poprzednim, liczba farmaceutów oraz, odmiennie niż w roku poprzednim, liczba lekarzy. Zmniejszyła się natomiast liczba lekarzy stomatologów, pielęgniarek i położnych.

W ambulatoryjnej opiece zdrowotnej funkcjonowało więcej niż przed rokiem, przychodni (głównie niepublicznych), a mniej niż rok wcześniej - ośrodków zdrowia.

Obok zakładów opieki zdrowotnej (publicznych i niepublicznych) w 2001 r. w dalszym ciągu równolegle rozwijały się indywidualne praktyki lekarskie, a także indywidualne specjalistyczne i ambulatoryjne praktyki lekarskie.

W ramach lecznictwa stacjonarnego, w szpitalach ogólnych nadal obserwowano spadek liczby łóżek i wzrost liczby leczonych.

Pomimo tworzenia nowych placówek stacjonarnej opieki społecznej lista osób czekających na miejsce w placówkach tego typu wydłużyła się.

Rok szkolny 2001/2002 był trzecim rokiem funkcjonowania reformy systemu oświaty. Zamiast ośmioletnich szkół podstawowych działających przed 2001 r. funkcjonowały sześcioletnie szkoły podstawowe i trzyletnie gimnazja. Gimnazja te działały po raz pierwszy w pełnej strukturze organizacyjnej obejmującej trzy klasy.

Decentralizacja zarządzania szkołami umożliwiała dofinansowywanie działalności szkół i placówek oświatowych przez środki finansowe jednostek samorządu terytorialnego. Nadal jednak wydatki z budżetu państwa oraz z budżetów jednostek samorządu terytorialnego nie pokrywały całości potrzeb związanych z kształceniem, w wyniku czego część obciążenia finansowego przenoszona była na uczniów i ich rodziny.

W szkolnictwie rok 2001/2002 charakteryzował się brakiem ?naboru? uczniów do szkół średnich dla młodzieży, w wyniku czego liczba uczniów w liceach ogólnokształcących i w średnich szkołach zawodowych zmniejszyła się w porównaniu z rokiem poprzednim. Sytuacja demograficzna oraz utrzymujące się na wysokim poziomie aspiracje edukacyjne społeczeństwa powodowały dalszy wzrost liczby kandydatów oraz osób przyjętych na studia wyższe.

Trudno o jednoznaczną ocenę obserwowanych zjawisk w dziedzinie kultury. W 2001 r. nie odnotowano istotnych zmian w zinstytucjonalizowanych formach działalności kulturalnej. Wzrostowi oferty kulturalnej w niektórych dziedzinach (seanse filmowe w kinach, tytuły i nakłady wydawnictw prasowych, wystawy muzealne) towarzyszył spadek w innych jej sferach (przedstawienia teatralne i koncerty, tytuły i nakłady książek). Podobne zróżnicowania odnotowano w uczestnictwie ludności w kulturze: wzrosła liczba czytelników w bibliotekach publicznych i widzów w kinach oraz zwiedzających galerie sztuki, zmniejszyła się natomiast liczba zwiedzających muzea, wypożyczeń księgozbioru w bibliotekach publicznych i frekwencja w instytucjach widowiskowych.

W 2001 r. wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w ok. 78% realizowane były z budżetów samorządów terytorialnych, a w ok. 22% - z budżetu państwa.

Trudna sytuacja materialna części polskich rodzin znajduje odzwierciedlenie w ocenach dotyczących zasięgu ubóstwa. Z szacunków dokonanych na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2001 r. ok. 57% osób żyło w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od minimum socjalnego przyjętego za granicę sfery niedostatku. Zasięg ubóstwa skrajnego, za granicę którego przyjęto poziom minimum egzystencji, oszacowano natomiast na ok. 9,5%. Odsetek osób żyjących w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od tak zwanej ustawowej granicy ubóstwa wyniósł w 2001 r. - 15%, natomiast stopa ubóstwa relatywnego wynosiła 17%.

Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby wykluczone z rynku pracy na skutek bezrobocia. W 2001 r. wśród gospodarstw domowych, w skład których wchodziła przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 21%. W najtrudniejszej sytuacji były rodziny, których podstawę utrzymania stanowiły świadczenia społeczne (stopa ubóstwa skrajnego - 31%). Pauperyzacji sprzyja również wykonywanie niskopłatnej pracy. Dotyczy to głównie osób o niskim poziomie wykształcenia, pracujących na stanowiskach robotniczych. Niskie wykształcenie stało się trwałym korelatem ubóstwa, niezależnie od przyjętej metody pomiaru.

Ubóstwem w Polsce relatywnie częściej zagrożeni są ludzie młodzi, w tym w dużej części dzieci głównie z rodzin wielodzietnych i niepełnych. W 2001 r. ok. 14% osób do lat 19 żyło w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków był niższy od minimum egzystencji.

Relatywnie najczęściej w ubóstwie żyją rodziny w małych miasteczkach oraz na wsi, najrzadziej ubóstwem dotknięci są mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich. W 2001 r. w skrajnym ubóstwie w miastach żyło ok. 6% osób, w tym w dużych ośrodkach miejskich liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców - 2%, natomiast w miastach do 20 tys. mieszkańców ? ok. 10%. Na wsi poniżej granicy ubóstwa przyjętej na poziomie minimum egzystencji żyło ok. 15% osób. Do najbardziej zagrożonych ubóstwem należały województwa: świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i podkarpackie.

Ogólnie biorąc warunki życia ludności w 2001 r. nie uległy zasadniczym zmianom w porównaniu z 2000 r. Pod wieloma względami nadal występowało zróżnicowanie sytuacji bytowej pomiędzy poszczególnymi grupami gospodarstw domowych. Nie uległo natomiast wyraźnej zmianie zróżnicowanie dochodów oraz wydatków między najzamożniejszymi i najbiedniejszymi.