Wszystko zależy od umowy

Nie wszystkie sprawy można poddać rozstrzygnięciu przez sąd polubowny. Tylko spory o prawa majątkowe, zakończone orzeczeniem sądu polubownego, będą mogły stanowić tytuł wykonawczy na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą przed takim sądem zawartą, po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności. Zdecydowaną mniejszość stanowią roszczenia niematerialne z zakresu własności przemysłowej.

Kiedy sporządzić umowę?

Zapis na sąd polubowny może stanowić integralną część umowy materialnej, np. umowy o roboty budowlane lub umowy o sporządzenie dokumentacji projektowej. Wówczas dotyczy on wszystkich lub określonej kategorii sporów, jakie mogą wyniknąć ze stosowania tej umowy. Strony mogą jednak dokonać zapisu na sąd polubowny także po powstaniu konkretnego sporu. Konsekwencją dokonania zapisu na sąd polubowny będzie niedopuszczalność wytoczenia powództwa przed sądem powszechnym w zakresie objętym tym zapisem przez czas jego obowiązywania. Ponadto, decydując się na powierzenie sprawy sądowi polubownemu, strony z góry godzą się na wiążący charakter decyzji tego sądu. Ta cecha odróżnia arbitraż od mediacji, w toku których stronom proponowane są rozstrzygnięcia zbliżające ich stanowiska, jednak ostateczna decyzja co do akceptacji któregokolwiek z oferowanych rozwiązań należy do samych stron.

Jeśli nie wyznaczono arbitra

Jeżeli osoby arbitrów nie zostały wyznaczone w zapisie na sąd polubowny lub w umowie dodatkowej, a ich wyznaczenie należy do stron, stosuje się następującą procedurę. Strona, która wyznaczyła swego arbitra (lub arbitrów), zawiadamia o tym przeciwnika, wzywając go, aby w ciągu tygodnia od otrzymania wezwania wyznaczył swego arbitra (lub arbitrów) i zawiadomił ją o swoim wyborze. Zawiadomień dokonuje się notarialnie lub listem poleconym.

Jeżeli wyznaczenie osób arbitrów należy według zapisu do osoby trzeciej, każda ze stron może ją do tego wezwać. W tym wypadku wyznaczenie arbitrów przez osobą trzecią powinno nastąpić w terminie tygodniowym od otrzymania wezwania strony, dokonanego notarialnie lub listem poleconym. Wyznaczenie osoby superarbitra jest zwykle pozostawione do wyboru przez arbitrów, chyba że zapis na sąd polubowny stanowi inaczej. W razie problemów z wyznaczeniem arbitrów lub superarbitra czyni to sąd rejonowy na wniosek którejkolwiek ze stron. Postanowienie sądu w tym przedmiocie jest zaskarżalne zażaleniem.

Żądanie wyłączenia

Zaufanie stron nie tylko do profesjonalizmu, ale także do bezstronności arbitra, jest sprawą kluczową. Dlatego przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują instytucję wyłączenia arbitra. Podobnie jak w przypadku wyłączenia sędziego sądu powszechnego, podstawą zgłoszenia takiego wniosku są stosunki rodzinne lub opiekuńcze łączące arbitra z jedną ze stron, powiązania natury gospodarczej ze stronami, reprezentowanie ich interesów w charakterze pełnomocnika, a także stosunki osobiste ze stronami, mogące wywołać wątpliwości co do bezstronności arbitra. Żądanie wyłączenia arbitra należy zgłosić w terminie tygodniowym od powzięcia wiadomości o wyznaczeniu arbitra, nie później jednak niż przed rozpoczęciem rozpoznania sprawy przez sąd polubowny, chyba że strona uprawdopodobni, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub doszła do jej wiadomości.

Ustalanie wynagrodzenia

Arbitrzy mają prawo do wynagrodzenia za swoje czynności oraz do zwrotu wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem tych czynności. Wynagrodzenie arbitra ustalane jest w drodze umowy między arbitrem a stronami sporu. W praktyce najczęściej stosuje się ryczałtowy system wynagrodzenia, przy czym jego wysokość zależy od stopnia skomplikowania sprawy, lub system czasowy, polegający na ustaleniu stawki za dzień lub godzinę pracy arbitra nad sprawą. Jeżeli nie doszło do porozumienia arbitra i stron w przedmiocie wynagrodzenia, sąd rejonowy ustala wynagrodzenie, arbitra, stosownie do nakładu jego pracy, oraz wysokość wydatków podlegających zwrotowi. Postanowienie sądu w tym przedmiocie jest zaskarżalne zażaleniem.

Ustalanie trybu przed sądem

Tryb postępowania przed sądem polubownym jest pozostawiony umowie stron, a w braku ich ustaleń zależy od uznania sądu polubownego. Sąd polubowny nie jest związany przepisami postępowania cywilnego. Dzięki temu sprawa może zostać rozpoznana i rozstrzygnięta sprawnie i bez zbędnej zwłoki. Bez względu na obrany tryb postępowania sąd polubowny nie może zaniechać wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy. W tym celu może analizować dokumenty, przesłuchiwać świadków, biegłych, strony i odbierać od nich przyrzeczenia. Nie może jednak stosować środków przymusu. Sąd polubowny może korzystać z pomocy sądu rejonowego, zwracając się do niego o wykonanie czynności, której sam nie może przedsięwziąć.

Sądy polubowne stosunkowo rzadko korzystają z opinii biegłych, gdyż arbitrzy posiadają z reguły wystarczające kwalifikacje i wiadomości specjalne w zakresie rozpoznawanej sprawy. Jest to o tyle korzystne, że eliminuje wydłużenie postępowania związane ze zleceniem opinii biegłemu, czasem potrzebnym na zapoznanie się z przedmiotem sprawy przez biegłego i czasem niezbędnym na sporządzenie opinii. Poza tym redukuje to koszty sprawy, nie narażając stron na konieczność wyłożenia środków na pokrycie wynagrodzenia biegłego.

Ugoda stron

Postępowanie przed sądem polubownym może zakończyć się, podobnie jak przed sądem powszechnym, ugodą stron - o ile dojdą one do porozumienia - lub wyrokiem. Wyrok sądu polubownego w składzie większym niż jednoosobowy zapada bezwzględną większością głosów, chyba że zapis na sąd polubowny wymaga jednomyślności. W braku większości głosów rozstrzyga głos superarbitra. Jeżeli przy wydaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub części sporu, zapis na sąd polubowny w tym zakresie traci moc. Od wyroku sądu polubownego nie przysługuje odwołanie. Zatem postępowanie przed sądem polubownym ma charakter jednoinstancyjny.

Wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem, jak zasygnalizowano wcześniej, mogą być egzekwowane na równi z wyrokiem sądu powszechnego lub ugodą przed nim zawartą, po stwierdzeniu przez sąd powszechny ich wykonalności. Sąd rejonowy bada akta sądu polubownego, ale tylko w zakresie niezbędnym do stwierdzenia, czy wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem nie uchybiają praworządności lub zasadom współżycia społecznego w Polsce. Jedynie te przesłanki mogą stanowić podstawę odmowy stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego.

Niewzruszalność rozstrzygnięcia

Rozstrzygnięcie sądu polubownego jest w zasadzie niewzruszalne, z wyjątkiem enumeratywnie wyliczonych przypadków poważnych nieprawidłowości podczas postępowania przed tym sądem. Strona może żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, wnosząc do sądu rejonowego skargę w następujących wypadkach:
- nie było zapisu na sąd polubowny albo zapis był nieważny lub stracił moc,
- stronę pozbawiono możliwości obrony jej praw przed sądem polubownym,
- nie zachowano trybu postępowania przed sądem polubownym ustalonego przez strony lub przepisów ustawy, w szczególności o składzie sądu, głosowaniu, wyłączeniu sędziego i o wyroku,
- rozstrzygnięcie o żądaniach stron jest niezrozumiałe, zawiera sprzeczności albo uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego w Polsce,
- zachodzą przyczyny, które stanowią podstawę skargi o wznowienie postępowania w myśl przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

Jeżeli rozstrzygnięcie przekracza granice zapisu, strona może żądać uchylenia wyroku sądu polubownego w części przekraczającej zapis. Jednakże przekroczenie granic zapisu nie może stanowić podstawy żądania uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza granice zapisu.

Wniesienia przez stronę skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego nie wstrzymuje automatycznie wykonania tego wyroku. Jego wykonalność może jednak zostać wstrzymana przez sąd powszechny.

Tryb postępowania przed sądem polubownym jest pozostawiony umowie stron, a w braku ich ustaleń zależy od uznania sądu polubownego.

Siedziby w różnych krajach

Odrębny problem stanowią sytuacje, w których spór dotyczy podmiotów, mających swoje siedziby w różnych krajach. Wówczas powstaje często konieczność wykonania orzeczenia sądu polubownego wydanego w innym kraju niż miejsce jego egzekucji. Uznawanie i wykonywanie orzeczeń arbitrażowych, które wskutek sporów między osobami fizycznymi lub prawnymi zostały wydane na obszarze państwa innego niż to, w którym żąda się uznania i wykonania tych orzeczeń, reguluje Konwencja nowojorska z 1958 roku. Konwencja odnosi się również do takich orzeczeń arbitrażowych, które w państwie, w którym żąda się ich uznania i wykonania, nie są uważane za orzeczenia krajowe. Podpisując konwencję każde z państw uznaje orzeczenie arbitrażowe za wiążące i wykonuje je zgodnie z regułami procedury obowiązującej na obszarze, na którym dochodzi się praw z orzeczenia.

Aby uzyskać uznanie i wykonalność orzeczenia, strona żądająca uznania i wykonania powinna wraz z żądaniem przedłożyć oryginał orzeczenia lub uwierzytelniony odpis takiego dokumentu oraz oryginał zapisu na sąd polubowny lub uwierzytelniony jego odpis. Jeżeli orzeczenie lub zapis nie są sporządzone w języku urzędowym kraju, w którym dochodzi się praw z orzeczenia, strona żądająca uznania i wykonania orzeczenia powinna przedłożyć przekład tych dokumentów na ten język. Przekład powinien być uwierzytelniony bądź przez tłumacza urzędowego lub przysięgłego, bądź przez przedstawiciela dyplomatycznego lub konsularnego.

Kto może być arbitrem?

Arbitrem może być każda osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca z pełni praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Wskazanie liczby arbitrów i sposobu ich powołania, a także powołania przewodniczącego (superarbitra) w wypadkach wielości arbitrów, może być zawarte w samym zapisie na sąd polubowny. Można kwestie te uzgodnić również w umowie dodatkowej. Wyznaczenie osób arbitrów może należeć do samych stron lub do odrębnego, niezainteresowanego wynikiem sporu, podmiotu, np. organów samorządu zawodowego. Zwykle funkcje arbitrów powierzane są wysoko wykwalifikowanym w zakresie przedmiotu sporu specjalistom, np. praktykującym inżynierom budownictwa z wieloletnim doświadczeniem, ekonomistom, prawnikom. Posiadają oni wiedzę fachową niezbędną dla wyjaśnienia istoty sprawy. Mogą też samodzielnie dokonać wszelkich analiz, bez konieczności zlecania opinii i ekspertyz biegłym.

Sławomir Rummel