W obecnie obowiązujących przepisach brakuje, niestety, uregulowań, które pozwoliłyby udzielić jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, pracownik ma obowiązek stosować się do poleceń przełożonego, które dotyczą pracy, pod warunkiem jednak, że nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Z kolei na pracodawcy spoczywa obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Udzielając odpowiedzi należy w pierwszej kolejności zaznaczyć, że jeżeli szkolenie ma się odbywać w godzinach pracy i pracodawca wydał pracownikowi polecenie uczestnictwa, ma on obowiązek zastosować się do woli pracodawcy. Wydaje się, że odmowa mogłaby być uzasadniona wyłącznie w sytuacji, gdyby udział powodował u pracownika spiętrzenie obowiązków skutkujące koniecznością pracy po godzinach lub gdyby tematyka szkolenia nie miała związku z wykonywanymi przez niego zadaniami. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok SN z dn. 25.01.2005 r., w którym wskazano, że praktyczne szkolenie pracowników powinno się odbywać w ramach stosunku pracy, natomiast poza tym stosunkiem może być organizowane tylko szkolenie, którego cel i metody wyraźnie dominują nad wykonywaniem obowiązków pracowniczych (I PK 144/04, OSNP 2005/17/265).
Jeżeli obowiązek podnoszenia kwalifikacji czy też uczestnictwa w służących temu szkoleniach (również po godzinach pracy) wynika z przepisów szczególnych, umowy o pracę czy też z przepisów wewnątrzzakładowych, pracownik nie może odmówić uczestnictwa bez wskazania ważnej przyczyny.
Sytuacja przedstawia się nieco inaczej, jeżeli szkolenie jest organizowane po godzinach pracy. Czas ten bowiem nie jest wliczany do czasu pracy i, co za tym idzie, nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych. Inaczej jest ze szkoleniami w zakresie bhp, które zgodnie z przepisami K.p. mają być organizowane w godzinach pracy; jeżeli takie szkolenie odbędzie się w innym terminie, będzie traktowane jako nadgodziny i pracownik uzyska prawo żądania w zamian czasu wolnego.
Uczestnictwo w różnego rodzaju kursach i szkoleniach nie mieści się w pojęciu podstawowych obowiązków pracowniczych określonych w przepisach K.p. Istotna jest tu kwestia, czy obowiązek uczestnictwa w szkoleniu wynika z łączącej pracownika i pracodawcę umowy, obowiązujących w danym zakładzie przepisów wewnętrznych bądź też przepisów szczególnych dotyczących danej grupy pracowników. Ważne jest również, czy od podniesienia kwalifikacji zależy możliwość dalszego zatrudniania pracownika (w przypadku zdobywania umiejętności warunkujących wykonywanie określonych obowiązków).
Rozporządzenie w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych reguluje m.in. kwestię praw i obowiązków pracownika w przypadku, gdy podnosi on swoje kwalifikacje w formach pozaszkolnych na podstawie skierowania pracodawcy. W takim wypadku pracodawca co do zasady zawiera z pracownikiem stosowną umowę, w której określone zostają wzajemne prawa i obowiązki (w tym np. kwestia zwrotu kosztów uczestnictwa, wymiaru urlopu szkoleniowego). Z procedury tej można zrezygnować, jeżeli zakład pracy nie uzależnia wydania skierowania na szkolenie od zobowiązania się pracownika do przepracowania w firmie określonego czasu po zakończeniu nauki, a w razie niedotrzymania zobowiązania - do częściowego lub całościowego zwrotu poniesionych przez pracodawcę kosztów.
Zasadą jest jednak, że pracownik podnoszący swoje kwalifikacje w formach pozaszkolnych na podstawie skierowania pracodawcy, który nie podejmie lub przerwie naukę bez uzasadnionych przyczyn, na wniosek firmy ma obowiązek zwrócenia poczynionych przez nią nakładów.
Delegacja do wydania rozporządzenia w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych została w dniu 31.03.2009 r. uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z ustawą zasadniczą. Zgodnie z wydanym w tej sprawie wyrokiem, przepis art. 103 K.p. utraci moc obowiązującą w dniu 10.04.2010 r. Co za tym idzie z tą datą przestanie również obowiązywać wskazane rozporządzenie.
Ponieważ, jak to już zostało zasygnalizowane, podnoszenie kwalifikacji nie zostało objęte katalogiem obowiązków zawartym w przepisach K.p., pracownik, którego nie obligują do tego inne przepisy czy umowy, ma prawo odmówić uczestnictwa w szkoleniu organizowanym po godzinach. Pracodawca, co do zasady, nie może wyciągać w stosunku do niego żadnych negatywnych konsekwencji. Jednak może zdarzyć się tak, że np. planując zwolnienia, odmowę podnoszenia kwalifikacji weźmie pod uwagę jako przesłankę uzasadniającą wypowiedzenie umowy właśnie temu pracownikowi.
Może się też zdarzyć, że w wyniku odmowy pracownik nie nabędzie umiejętności niezbędnych do dalszego wykonywania swoich obowiązków pracowniczych (np. obsługi urządzenia, korzystania z programu komputerowego, posiadanie wymaganego przez przepisy wykształcenia). W takim wypadku wypowiedzenie umowy również może być uzasadnione.
Należy również pamiętać, że obowiązek podnoszenia kwalifikacji może wynikać z ustaw szczególnych. Na przykład ustawa o pracownikach samorządowych stanowi, że do obowiązków pracownika samorządowego należy m.in. stałe podnoszenie umiejętności i kwalifikacji zawodowych. W takiej sytuacji uczestnictwo w szkoleniu jest obowiązkowe, chyba że naruszałoby to np. wynikające z przepisów szczególne uprawnienia pracownika.
Wśród przyczyn uzasadniających odmowę uczestnictwa w szkoleniu zorganizowanym po godzinach pracy można wymienić np. ciążę czy też sprawowanie opieki nad dzieckiem poniżej 4 roku życia. W przypadku tych dwóch grup pracowników wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych czy też oddelegowanie poza stałe miejsce pracy jest możliwe jedynie za ich zgodą. Tak więc chociaż nie jest to dosłownie wyrażone w przepisach, wydaje się, że w przypadku takich pracowników odmowa uczestnictwa w szkoleniu wykraczającym poza ramy czasu pracy będzie jak najbardziej usprawiedliwiona.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dn. 26.06.1974 r. Kodeks pracy - tekst jedn. Dz.U. 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.
- Ustawa z dn. 21.11.2008 r. o pracownikach samorządowych - Dz.U. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 12.10.1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych - Dz.U. Nr 103, poz. 472 z późn. zm.
- Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 31.03.2009 r., sygn. K 28/08- Dz.U. Nr 58, poz. 485.
