GINB: Ryzyka na nowo

Komisja Nadzoru Bankowego uchwaliła 12 grudnia 2001 r. trzy regulacje ostrożnościowe, jako akty wykonawcze do nowelizacji ustawy Prawo bankowe. Są to uchwały w sprawie:

- określenia szczegółowych zasad ustalania wysokości funduszy własnych banków należących do bankowej grupy kapitałowej, (...) oraz uwzględniania powiązań banków z innymi podmiotami zależnymi lub działającymi w tym samym holdingu przy określaniu sposobu obliczania funduszy własnych,

- szczegółowych zasad i warunków uwzględniania wierzytelności oraz udzielonych zobowiązań pozabilansowych przy ustalaniu przestrzegania limitów koncentracji wierzytelności, określenia innych wierzytelności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych, wobec których nie stosuje się przepisów dotyczących limitów koncentracji wierzytelności oraz uwzględniania powiązań banków z innymi podmiotami zależnymi lub działającymi w tym samym holdingu w rachunku koncentracji wierzytelności,

- zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka, w tym z tytułu przekroczenia limitów koncentracji wierzytelności, sposobu i szczegółowych zasad obliczania współczynnika wypłacalności banku, z uwzględnieniem powiązań banków z innymi podmiotami zależnymi lub działającymi w tym samym holdingu (...).

Powyższe regulacje, uzupełniając nowe rozwiązania ostrożnościowe przyjęte w znowelizowanej ustawie - Prawo bankowe, wprowadzają do polskiego systemu regulacyjnego nową jakość. Generalnie polega ona na odejściu od pozycyjnego limitowania ryzyka w działalności banków na korzyść bardziej elastycznego podejścia opartego na stosowaniu wymogów kapitałowych. W ten sposób zamyka się jeden z etapów dostosowywania polskich regulacji ostrożnościowych do standardów międzynarodowych - w szczególności do Dyrektywy 2000/12/EC w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe i firmy inwestycyjne oraz Dyrektywy 93/6/EEC (z nowelizacjami) w sprawie adekwatności kapitałowej instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych.

Fundusze własne

(...) Zasadniczo, dotychczasowa metodologia wyznaczania funduszy własnych banków nie ulega zmianie. Rachunek ten został już dobrze utrwalony w polskiej praktyce bankowej. Wprowadzone niewielkie korekty mają na celu wyeliminowanie rozbieżności ze standardem międzynarodowym (Dyrektywa 2000/12/EC).

Wykreślenie niektórych pozycji z rachunku funduszy własnych. Zgodnie z zapisem art. 127 ust. 3 pkt 3 znowelizowanej ustawy Prawo bankowe, KNB może określić inne składniki funduszy uzupełniających banków, przy czym istotne jest, aby składniki te mogły służyć jedynie pokrywaniu ewentualnych strat banku. Ponieważ niektóre z elementów funduszy uzupełniających w dotychczas obowiązującym rachunku nie spełniały tego warunku, musiały zostać pominięte. Dotyczy to: funduszu inwestycyjnego, funduszy przyswojonych, funduszy utworzonych na podstawie innych przepisów.

Wymienione pozycje odegrały rolę wsparcia kapitałowego w początkowym okresie budowania bazy kapitałowej polskiego sektora bankowego. Pełne dostosowanie rachunku kapitałowego do standardów unijnych wymaga zakończenia tego etapu i wyeliminowania wymienionych pozycji z rachunku.

Można oczekiwać, że skutki tej zmiany zostaną w znacznym stopniu złagodzone efektami rozszerzenia listy wyłączeń z normy koncentracji wierzytelności w drugiej z wymienionych uchwał KNB.

Z rachunku funduszy własnych wyeliminowano również rezerwę na ryzyko i wydatki nie związane z podstawową działalnością banku. W świetle analizy prawnej, ustawa Prawo bankowe w wersji z 1997 r., w przeciwieństwie do wcześniejszej wersji, nie daje możliwości jednoznacznego określenia zakresu działalności podstawowej banku. Nie jest również możliwe tworzenie rezerwy na ryzyko i wydatki nie związane z działalnością podstawową banku. Świadczy o tym choćby fakt, iż żaden bank aktualnie nie posiada takiej rezerwy.

Zakres stosowania zgody KNB. Uchwała KNB w sprawie funduszy własnych ustala zakres stosowania wyłączeń określonych w § 2 ust. 2 i § 4 ust. 4 - pozostawiając w gestii KNB jedynie możliwość określania wysokości i okresu ich stosowania. Ograniczenie stosowania wyłączenia jedynie dla celów limitów koncentracji wierzytelności i koncentracji kapitałowej wynika z założenia, iż wszelkie inne wskaźniki ostrożnościowe (np. współczynnik wypłacalności) powinny przedstawiać rzeczywistą sytuację banku. W szczególności konstrukcja tych wskaźników powinna umożliwiać porównania międzybankowe. KNB powinna natomiast mieć możliwość "rozluźnienia", w ściśle określonych sytuacjach, limitów ograniczających zakres prowadzonej działalności.

Obliczanie skonsolidowanych funduszy własnych. Uchwała KNB w sprawie funduszy własnych wprowadza obowiązek obliczania skonsolidowanych funduszy własnych przez podlegające nadzorowi skonsolidowanemu banki posiadające podmioty zależne (w tym także podobne struktury działające w ramach holdingów). Obowiązek ten wynika z wprowadzenia do polskiego prawa instytucji nadzoru skonsolidowanego (...).

Limit koncentracji

Uwzględnianie nominału wierzytelności w miarach koncentracji. W uchwale dotyczącej koncentracji wierzytelności jednoznacznie wskazano na obowiązek ujmowania wierzytelności w normie koncentracji w kategoriach nominalnych. Wierzytelności nabyte z dyskontem nadal reprezentują roszczenie w wysokości nominału i w takiej wysokości obciążone są ryzykiem kredytowym (upadłość kontrahenta zagraża odzyskaniu pełnej kwoty nominału). Jednocześnie ujmowanie wierzytelności według nominału w rachunku koncentracji ma w zamiarze zapobiegać arbitrażowi polegającemu na wzajemnej sprzedaży wierzytelności z dyskontem w celu sztucznego obniżenia koncentracji. Ponadto wynika ono wprost z wymogów Dyrektywy 2000/12/EC (...)

Pomniejszanie koncentracji o wierzytelności zabezpieczone papierami wartościowymi. Dopuszczenie szerokiej gamy papierów wartościowych jako zabezpieczenia uprawniającego do wyłączania zabezpieczonej nimi wierzytelności spod limitu koncentracji wierzytelności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych jest wynikiem transponowania do polskiego systemu regulacyjnego wymogów UE.

Możliwości zabezpieczania wierzytelności papierami wartościowymi zróżnicowano, przyjmując zróżnicowany margines bezpieczeństwa dla poszczególnych rodzajów papierów wartościowych. Należy zauważyć, że margines ten nie wynika z jakości papierów, ale z potrzeby uwzględnienia różnic zmienności ich cen rynkowych.

Przeliczanie wierzytelności walutowych. Wierzytelności i zobowiązania pozabilansowe wyrażone w walutach obcych lub indeksowane do kursów walut obcych ujmowane są w normie koncentracji wierzytelności po przeliczeniu na złote według kursu średniego NBP z dnia kontrolowania limitu. Oznacza to dla banków obowiązek uwzględniania obserwowanych trendów i zmienności kursów walutowych w momencie powstania wierzytelności, w sposób zapewniający przestrzeganie normy koncentracji także po podpisaniu umowy (...).

Adekwatność kapitałowa

Portfel handlowy i portfel bankowy. Niezwykle istotnym elementem nowego reżimu adekwatności kapitałowej jest dokonanie podziału działalności banku na działalność handlową i bankową, czyli portfel handlowy i portfel bankowy. Uchwała określa rodzaje transakcji, które należy zaliczyć do portfela handlowego (w uproszczeniu można stwierdzić, że portfel handlowy obejmuje transakcje o charakterze spekulacyjnym). Portfel bankowy nie został zdefiniowany wprost - obejmuje on transakcje nie zaliczone do portfela handlowego (...). Należy zwrócić uwagę na obowiązek opracowania strategii w zakresie podziału działalności banku oraz wewnętrznej procedury klasyfikacji operacji do portfela handlowego i portfela bankowego a także konieczność konsekwentnego stosowania przyjętych zasad. Definicja "krótkiego okresu czasu" dla celów stosowania kryterium klasyfikacji operacji może się różnić w zależności od rodzaju operacji. Powinna być jednak jednoznacznie określona w wewnętrznej procedurze banku i konsekwentnie stosowana (...).

Skala działalności handlowej. Uchwała wprowadza pojęcie skali działalności handlowej jako udziału portfela handlowego w działalności banku ogółem. Od wielkości skali działalności handlowej zależy, czy bank będzie poddany uproszczonemu reżimowi rachunku adekwatności kapitałowej (w zasadzie ograniczonemu do ryzyka kredytowego, walutowego i cen towarów), czy też reżimowi obejmującemu pełny zakres ryzyka prowadzonej działalności.

Do 30 marca 2002 r. wszystkie banki będą podlegać reżimowi uproszczonemu bez względu na wielkość skali działalności handlowej. Rozwiązanie to ma na celu umożliwienie bankom dostosowania się do nowych wymogów. Reżim uproszczony w zasadzie nie odbiega od dotychczasowego reżimu opartego na współczynniku wypłacalności (z rozszerzeniem o wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka walutowego) - dodatkowo występuje tu jedynie wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka cen towarów, który nie ma istotnego znaczenia w większości banków. Jednocześnie, zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami nadzoru bankowego, zastąpiono rezerwowy wymóg kapitałowy w wysokości 4 proc. aktywów i zobowiązań pozabilansowych ważonych ryzykiem jego odpowiednikiem w wysokości 1 proc. aktywów i zobowiązań pozabilansowych ważonych ryzykiem.

Począwszy od 31 marca 2002 r. stosowany reżim zależy od wielkości skali działalności handlowej. Banki, których działalność handlowa jest znacząca, będą podlegać pełnemu reżimowi wymogów kapitałowych, zaś banki, których skala działalności handlowej nie jest znacząca ? reżimowi uproszczonemu (...). Od 1 stycznia 2003 r. banki obowiązane będą stosować pełny rachunek skali działalności handlowej (...).

Współczynnik wypłacalności. Uchwała wprowadza nową formułę rachunku współczynnika wypłacalności banku:

licznik

posiadane fundusze własne (w przypadku banków o znacznej skali działalności handlowej powiększone o tzw. kapitał krótkoterminowy), pomniejszone o przekroczenie progu koncentracji kapitałowej,

mianownik

hipotetyczne aktywa ważone ryzykiem (całkowity wymóg kapitałowy pomnożony przez 12,5).

Taka konstrukcja omawianej normy zapewnia jej jednolitość bez względu na obowiązujący bank reżim adekwatności kapitałowej (...).

Metody obliczania wymogów kapitałowych. Uchwała przewiduje obliczanie wymogu kapitałowego na pokrycie pewnych rodzajów ryzyka w oparciu o metody o zróżnicowanym stopniu komplikacji ? od metod uproszczonych, do metody wykorzystującej metodologię wartości zagrożonej (VaR), przy jednoczesnym umożliwieniu objęcia metodą wartości zagrożonej więcej niż jednego rodzaju ryzyka.

Proponowane rozwiązania generalnie są zgodne z metodologią przyjętą w Dyrektywie 93/6/EEC. Jednakże, w metodologii standardowej przyjęto wyższe stawki obciążeń kapitałowych na niektóre ryzyka, co ma uwzględnić specyfikę polskiego rynku (wyższe ryzyko rynkowe) a także zapewnić mniejszy stopień względnej restrykcyjności metod zaawansowanych w relacji do proponowanych metod uproszczonych. Przyjęcie identycznego jak w Dyrektywie 93/6/EEC poziomu wymogu zarówno dla metod standardowych, jak i dla metod zaawansowanych prowadziłoby do sytuacji, kiedy metoda zaawansowana (VaR), mierząca dokładnie rzeczywisty poziom ryzyka rynkowego, daje wyższe obciążenie kapitałowe dla stosującego ją banku. Stąd, aby zapewnić ekwiwalentność tych metod i nie zniechęcać banków do stosowania nowoczesnych metod zarządzania ryzykiem, a także urealnić wielkość zabezpieczenia przed ryzykiem, należało zwiększyć niektóre wskaźniki obciążeń w metodach standardowych (...)

W odróżnieniu od dotychczas obowiązujących rozwiązań, banki będą miały obowiązek uzyskania zgody Komisji Nadzoru Bankowego na stosowanie metody VaR lub mieszanej i przedłożenia szczegółowych informacji w tym zakresie (...).

Skonsolidowana norma adekwatności kapitałowej. Oprócz obowiązku przestrzegania normy adekwatności kapitałowej w ujęciu solo, uchwała zakłada także obowiązek przestrzegania tej normy w ujęciu skonsolidowanym przez banki podlegające nadzorowi skonsolidowanemu (...) Podobnie jak w dwóch pozostałych uchwałach, ustalanie przestrzegania normy adekwatności kapitałowej ograniczono do struktury w postaci banku posiadającego podmioty zależne (także jeśli struktura taka funkcjonuje w ramach holdingu). Ograniczenie to wynika z technicznych możliwości obliczania i stosowania bankowych norm ostrożnościowych w przypadku dominujących podmiotów nie bankowych. Można przewidywać, że zasada ta zostanie nieco rozszerzona w momencie objęcia podobnymi normami polskich odpowiedników firm inwestycyjnych.

Ujmowanie aktywów niepłynnych w rachunku kapitału krótkoterminowego. Kapitał krótkoterminowy ma pełnić szczególną rolę w bankach, których skala działalności handlowej jest znacząca. Jego przeznaczeniem jest pokrywanie strat powstających na portfelu handlowym banku. Straty te, z natury krótkoterminowe, mogą wymagać bezzwłocznego pokrycia łatwo dostępnymi i płynnymi środkami. Bank może pozyskiwać te środki poprzez szybkie upłynnianie aktywów o różnym stopniu płynności. Uznano, iż majątek trwały banku nie stanowi źródła szybko dostępnych płynnych środków.

W tym kontekście należy pamiętać, iż działalność handlowa banków może być w obecnej sytuacji z powodzeniem zabezpieczana przez "tradycyjne" fundusze własne, jeśli tylko istnieje odpowiednia ich nadwyżka. Ten sposób zabezpieczania strat na działalności stanowi naturalne rozwiązanie w przypadku niedostatku kapitału krótkoterminowego (...).

Obciążenia kapitałowe z tytułu ogólnego ryzyka stóp procentowych. Obciążenia kapitałowe z tytułu ryzyka ogólnego stóp procentowych dla pozycji wyrażonych w złotych ustalono na poziomie 2,5-krotnie wyższym (w skali bezwzględnej, tzn. w punktach procentowych) w relacji do parametrów ustalonych w Dyrektywie 93/6/EEC. Rachunek wielkości zakłóceń dla pozycji w złotych oparto na założeniu identyczności skali założonego zakłócenia stóp procentowych w Polsce i w strefie euro. Ponieważ w wartościach bezwzględnych wysokość stóp procentowych w Polsce ciągle jest o wiele wyższa niż w strefie euro, to także założona skala zakłócenia w wartościach bezwzględnych musiała być odpowiednio wyższa - tak aby zachować identyczną skalę tego zakłócenia w wartościach względnych. Prawdopodobny scenariusz przyszłych zmian stóp procentowych zakładający konwergencję (wyrównanie) ich poziomów w krajach zamierzających przystąpić do strefy euro do poziomu notowanego w krajach strefy euro wymusi ujednolicenie poziomu zakładanego szoku (zmiany) stóp procentowych dla potrzeb wyliczania wymogów kapitałowych. (...).

Wojciech Kwaśniak Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego:

Ten rok będzie szczególnie trudny dla sektora bankowego, gdyż nie najlepsza sytuacja w otoczeniu gospodarczym zbiega się z wprowadzaniem zmian w regułach działalności bankowej, które określają grudniowe uchwały Komisji Nadzoru Bankowego. Wbrew niektórym opiniom, nie jest to dla banków zaskoczeniem. Koncepcja nowego ujęcia wymogów kapitałowych została im zasygnalizowana już dość dawno, poprzez Uchwałę KNB 2/2000 w sprawie ryzyka walutowego. Wiele banków już stosuje dla celów wewnętrznego zarządzania ryzykiem metody zgodne z międzynarodowymi standardami. Naszą intencją było, aby nowe rozwiązania nie spowodowały wzrostu łącznego wymogu kapitałowego w sektorze bankowym. Potwierdzają to wyliczenia dokonane przez same banki na podstawie konsultowanych projektów uchwał - nowe regulacje są korzystniejsze bądź neutralne dla 70 proc. banków. Mają one doprowadzić do bardziej precyzyjnej alokacji kapitału na poszczególne obszary ryzyka oraz zachęcać do stosowania dokładniejszych metod identyfikacji i pomiaru różnych rodzajów ryzyka. To prawda, że w metodologii standardowej pomiaru ryzyka przyjęto wyższe stawki obciążeń kapitałowych na niektóre ryzyka. Ale to wynika ze specyfiki polskiego rynku, wyższego ryzyka rynkowego i zapewnia preferencje dla metod zaawansowanych pomiaru ryzyka (jak VaR) w relacji do uproszczonych.