Kiedy zagrożony jest majątek wspólny małżonków?
W praktyce obrotu do normalnych należy sytuacja, gdy tylko jeden z małżonków, których łączy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej, prowadzi działalność gospodarczą lub zawodową, zaś drugi nie pracuje lub pozostaje w stosunku pracy. Ryzyko, że aktywność tego pierwszego przyniesie "szkodę" dla majątku wspólnego jest oczywiście znacznie wyższe. Jednakże ustawodawca chroni interesy współmałżonka, który nie godził się na zawarcie danej umowy lub nic o niej nie wiedział.
W przypadku gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą, obawy drugiego małżonka związane z ryzykiem finansowym, które towarzyszy niemal każdej formie biznesu, dotyczą przede wszystkim wspólnej nieruchomości mieszkalnej. Wraz z obawą o utratę domu powstaje wątpliwość i pytanie, czy kluczowe dla egzystencji rodziny mienie jest faktycznie bezpieczne na wypadek egzekucji przeciwko zadłużonemu przedsiębiorcy. Wbrew pozorom okazuje się, że jest ono lepiej chronione aniżeli w przypadku rozdzielności majątkowej małżonków i współwłasności nieruchomości w częściach ułamkowych.
Zajęcie wspólnej nieruchomości
Nie ulega wątpliwości, że małżonek dłużnika nie powinien być osobą pozwaną w ewentualnym procesie o zapłatę wszczętym przez wierzyciela, chyba że poręczył za dług współmałżonka lub do niego przystąpił, co znacznie pogarsza sprawę. Gdyby jednak wierzyciel próbował pozwać małżonka przedsiębiorcy, to do obrony powinien wystarczyć zarzut braku legitymacji biernej.
Z kolei tytuł wykonawczy (np. nakaz zapłaty sądu zaopatrzony w klauzulę wykonalności) wystawiony przeciwko jednemu z małżonków stanowi wprawdzie podstawę do zajęcia nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego, jednakże dalsze czynności egzekucyjne (np. dokonanie opisu i oszacowania nieruchomości czy też później jej sprzedaż w drodze licytacji) są dopuszczalne na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko obojgu małżonkom. W praktyce oznacza to tyle, że w dziale III księgi wieczystej pojawi się najpierw wzmianka o wniosku, a później wpisane zostanie ostrzeżenie o wszczętej egzekucji z danej nieruchomości.
Co istotne, małżonek dłużnika, na podstawie art. 9231 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, może sprzeciwić się zajęciu wspólnej nieruchomości. Komornik zobowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym wierzyciela, który w terminie tygodniowym powinien wystąpić o nadanie przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności. Jeżeli tego nie uczyni lub jego wniosek zostanie prawomocnie oddalony, dojdzie do umorzenia egzekucji z zajętej nieruchomości. Po uprawomocnieniu się postanowienia komornika o umorzeniu egzekucji, organ ten powinien również wystąpić o wykreślenie ostrzeżenia z działu III księgi wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości (art. 924 § 2 K.p.c.).
W razie umorzenia postępowania egzekucyjnego z nieruchomości, komornik obowiązany jest złożyć wniosek o wykreślenie w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji.
Klauzula na małżonka
Do prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego wymagana jest klauzula wykonalności wydana również przeciwko małżonkowi dłużnika. W braku pisemnej zgody małżonka za zaciągnięcie zobowiązania uzyskanie takiej klauzuli jest praktycznie niemożliwe. Wierzyciel wnioskując o to musi wykazać dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika (art. 787 K.p.c.). W razie braku takiego dokumentu wierzycielowi pozostaje więc wnosić, na podstawie art. 7871 K.p.c., o klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków. W takim wypadku należy wykazać dokumentem, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jednakże dom lub mieszkanie zwykle nie znajdują się w środkach trwałych przedsiębiorstwa dłużnika, w związku z czym tak ograniczona klauzula wykonalności nie wystarczy do egzekucji z tego rodzaju składników majątku wspólnego małżonków.
W braku zgody małżonka na zaciągnięcie zobowiązania, wierzyciel nie uzyska pełnej klauzuli wykonalności na tę osobę. Wówczas będzie mógł żądać zaspokojenia jedynie z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i własności przemysłowej. Jeżeli jednak wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, egzekucja może być także skierowana do przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa, choćby stanowiły majątek wspólny.
Zabezpieczenie na wspólnym mieniu
Podobnie uregulowana jest kwestia zabezpieczenia roszczeń wierzyciela przeciwko jednemu z małżonków. Sąd może bowiem udzielić zabezpieczenia na wniosek wierzyciela w sprawie przeciwko jednemu z małżonków także na przedmiocie należącym do majątku wspólnego, np. na wspólnej nieruchomości, poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej, jednakże i w tym wypadku małżonek dłużnika może sprzeciwić się wykonaniu postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Powinien to jednak uczynić w terminie tygodnia od dokonania pierwszej czynności związanej z wykonaniem zabezpieczenia, np. od dnia otrzymania zawiadomienia z sądu wieczystoksięgowego o wpisie hipoteki przymusowej. Z kolei organ wykonujący zabezpieczenie zobowiązany jest niezwłocznie zawiadomić uprawnionego o sprzeciwie małżonka. Sprzeciw małżonka obowiązanego nie wstrzymuje wprawdzie wykonania zabezpieczenia, choć jego skutkiem może być wstrzymanie wypłaty pieniędzy uzyskanych w postępowaniu zabezpieczającym, jeżeli zabezpieczenie prowadzi do zaspokojenia uprawnionego. Na wniosek obowiązanego sąd wyda postanowienie stwierdzające upadek zabezpieczenia, które po stwierdzeniu prawomocności stanowić będzie podstawę do wykreślenia hipoteki przymusowej z działu IV księgi wieczystej prowadzonej dla wspólnej nieruchomości małżonków.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 ze zm.)
autor: Tomasz Konieczny
Gazeta Podatkowa nr 72 (1009) z dnia 2013-09-09