Kto dziedziczy, gdy spadkobierca umiera? Prawo wskazuje kolejność

Polski system prawny przewiduje dwa sposoby dziedziczenia majątku po osobie zmarłej - zgodnie z testamentem lub z kolejnością dziedziczenia opisaną w Kodeksie cywilnym. Pierwszeństwo nad zapisami ustawy ma wola spadkodawcy. 

Dziedziczenie ustawowe w większości przypadków zachodzi tylko wtedy, kiedy zmarły nie zdecydował się lub nie zdążył sporządzić testamentu. Prawo przewiduje jednak wyjątki od tej reguły. Kolejność dziedziczenia znajdzie zastosowanie jeżeli testament:

• okaże się nieważny;
• nie została w nim ujęta cała masa spadkowa;
• co najmniej jeden spadkobierca odrzucił spadek.

W kwietniu ubiegłego roku Sąd Najwyższy rozpatrywał skargę nadzwyczajną dotyczącą pierwszego punktu z powyższej listy. Sprawa dotyczyła wspólnego testamentu małżeństwa, które w 1980 roku w obecności urzędników i świadków podyktowało swoją ostatnią wolę, przekazując dom swojej córce, jednocześnie pomijając dwójkę pozostałych dzieci. 

Akta trafiły do SN, ponieważ jedna z niższych instancji uznała testament za nieważny, gdyż został spisany w imieniu dwóch osób (jako wspólna wola małżeństwa), a według Kodeksu cywilnego może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy. Sąd Najwyższy przychylił się do tej skargi w uzasadnieniu, pisząc, że "rdzeniem prawa dziedziczenia jest swoboda kształtowania testamentu", a "dziedziczenie na podstawie ustawy winno mieć jedynie charakter subsydiarny, w sytuacjach niepodjęcia decyzji wyznaczenia kręgu spadkobierców".

Kolejność dziedziczenia reguluje Tytuł II w Księdze czwartej Kodeksu cywilnego zatytułowanej "Spadki". Co do zasady kolejność opisana w kolejnych artykułach wygląda następująco:

• Grupa I: małżonek i dzieci, 
• Grupa II: małżonek i rodzice;
• Grupa III: małżonek i rodzeństwo;
• Grupa IV: dziadkowie;
• Grupa V: pasierbowie;
• Grupa VI: gmina i Skarb Państwa.

Przepisy określają jednocześnie, jaka część masy spadkowej przypada każdemu ustawowemu spadkobiercy. Art. 931 mówi, że "w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku". Druga część tego artykułu mówi, że jeżeli otwarcia spadku nie dożyły dzieci spadkobiercy, to prawa przechodzą na dzieci tego dziecka (wnuków/wnuczki zmarłego, którego majątek podlega podziałowi).

W przypadku, gdy zmarły nie miał krewnych w stopniu pokrewieństwa opisanym w danej grupie, przechodzi się do kolejnej. Przykładowo, jeżeli pan Paweł nigdy nie wstąpił w związek małżeński i nie miał dzieci, do tego był jedynakiem, a oboje rodziców zginęło, gdy był jeszcze młody, to w przypadku jego śmierci zgodnie z prawem spadkobiercami zostaną jego dziadkowie.

Jeżeli zmarły nie ma żadnej bliskiej żyjącej rodziny lub nie da się tego ustalić, ewentualny majątek przypada ostatniej gminie, w której zamieszkiwał ten obywatel. Jeżeli i tego nie sposób ustalić, albo zmarły przebywał za granicą, prawa do masy spadkowej nabywa Skarb Państwa.

Poszczególne zapisy wspomnianego Tytułu II "Dziedziczenie ustawowe", określa też zasady postępowania w kilku wyjątkowych sytuacjach, które ze względu na swój charakter uniemożliwiają przeprowadzenie podziału spadku bez doprecyzowania niektórych zapisów.

Pierwszy z nich to małżeństwa pozostające w separacji lub w trakcie procedury rozwodowej. W sytuacji gdy umiera jeden z małżonków pozostających w separacji, to zgodnie z art. 935¹:

W przypadku rozwodu sprawa wygląda podobnie, jednak może zdarzyć się sytuacja, w której jeden z małżonków umrze w trakcie rozpatrywania sprawy rozwodowej lub separacyjnej. Drugi z małżonków straci prawo do dziedziczenia, jeżeli autorem wniosku był spadkodawca wnioskujący o orzeczenie ze wskazaniem winnego. Jeżeli sąd uzna takie żądanie za uzasadnione, to kolejność dziedziczenia ominie żyjącego małżonka. O takie wyłączenie może wnioskować każdy z innych ustawowych spadkobierców zmarłego.

Tak jak w przypadku testamentu, tak przy dziedziczeniu ustawowym spadkobiercy mają prawo odrzucić spadek, co automatycznie uruchamia proces przejścia do kolejnej grupy uprawnionych. Procedura będzie wyglądać tak samo przy zrzeczeniu się dziedziczenia – różnica jest taka, że spadek odrzuca się po śmierci spadkodawcy, a zrzeczenia dziedziczenia dokonuje się jeszcze za życia.

Omawiając przepisy dziedziczenia ustawowego nie sposób pominąć kwestii zachowku. To rozwiązanie prawne pozwala na uzyskanie przynajmniej części spadku przez najbliższą rodzinę, w sytuacji gdy została pominięta w ostatniej woli zmarłego. W tej sytuacji mimo spisania testamentu ustawowa kolejność dziedziczenia będzie wskazywała osoby uprawnione do ubiegania się o zachowek.

Jeżeli zmarły przepisał cały swój majątek przyjacielowi, pomijając żonę i syna, to mogą (ale nie muszą) wystąpić oni o wypłacenie zachowku przez spadkobiercę określonego w testamencie. Zwykle jego wysokość wynosi 1/2 należnej ustawowo wartości masy spadkowej, w szczególnych przypadkach 2/3. Więcej na temat zachowku przeczytasz w tym artykule.

Czytaj także:

Spadek po ojcu, który ożenił się drugi raz. Kto ma prawo dziedziczyć?

Kto odziedziczy spadek po bezdzietnym? Wątpliwości rozwiewa dziedziczenie ustawowe

Zmiany przepisów w dziedziczeniu. Nowe zasady dla spadkobierców dotkną alimenciarzy

Zobacz też: