Kto dziedziczy majątek po dziadkach? To zależy, czy jest testament

Zasady dziedziczenia ustawowego określa Kodeks cywilny. Zgodnie z jego art. 931 § 1 w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Każdy z nich dziedziczy w równych częściach, jednak ta przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. To sytuacja, w której wnuki nie dziedziczą majątku po dziadkach.  

Jeżeli jednak jedno z dzieci zmarłego nie dożyło otwarcia spadku, udział przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy, w częściach równych. Oznacza to, że wnuki dziedziczą to, co przypadłoby ich zmarłemu rodzicowi. Ta zasada wynika z art. 931 § 2 Kodeksu cywilnego. 

Pan Jan zmarł, pozostawiając żonę oraz troje dzieci: Annę, Bartosza i Celinę. Anna zmarła przed ojcem, mając dwoje dzieci: Dawida i Elżbietę. W takiej sytuacji spadek po panu Janie zostanie podzielony następująco: 

• Żona pana Jana otrzyma 1/4 spadku. 
• Bartosz i Celina otrzymają po 1/4 spadku każdy. 
• Udział, który przypadłby Annie (1/4), zostanie podzielony między jej dzieci: Dawida i Elżbietę, czyli po 1/8 dla każdego z nich. 

Jest to więc sytuacja, kiedy wnuki otrzymają po dziadku część pozostawionego przez niego majątku. 

Wnuki mogą dziedziczyć bezpośrednio po dziadkach, jeśli ci zapisali im majątek w testamencie. Ten dokument ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, a spadkodawca może w nim wykluczyć z dziedziczenia swoje dzieci lub małżonkę i wskazać na wnuki. Nie oznacza to jednak, że osobom pominiętym w testamencie nic się nie należy.  

Zstępni, których nie uwzględnia testament, mogą ubiegać się o zachowek. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich - dwie trzecie tego udziału. 

Pani Maria, wdowa, miała dwoje dzieci - Jana i Annę. Sporządziła testament, w którym cały swój majątek zapisała swojemu wnukowi Adamowi (synowi Anny), całkowicie pomijając swoje dzieci. 

Podział spadku:  

• Adam dziedziczy cały majątek zgodnie z testamentem. 
• Jan (jako syn spadkodawczyni) ma prawo do zachowku w wysokości 1/2 wartości swojej ustawowej części spadku. 
• Anna, jako matka Adama, może zdecydować, czy wystąpić o zachowek, ale sytuacja jest nietypowa, bo jej syn Adam dostał cały spadek. Jeśli Anna również miałaby trudną sytuację finansową, mogłaby domagać się zachowku, np. w gotówce od Adama. 

Zakładając, że spadek wart jest 400 000 zł, w dziedziczeniu ustawowym Jan i Anna odziedziczyliby po 200 000 zł każdy. 
Ponieważ Jan został pominięty w testamencie, ma prawo do zachowku w wysokości 1/2 wartości swojego ustawowego udziału, czyli 100 000 zł, które może dochodzić od Adama. 

Często jest tak, że dzieci wolą przekazać spadek po zmarłych rodzicach swoim potomkom, czyli wnukom zmarłych. Co do zasady, rodzic nie może "zrzec się" spadku na rzecz dzieci w sensie dowolnego przekazania swojego udziału. Są jednak dwa sposoby na rezygnację z dziedziczenia. Rodzic może odrzucić spadek, co oznacza, że traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Wówczas udział przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy).  

Rodzic może również zawrzeć z dziadkami umowę o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048 Kodeksu cywilnego). Jest to umowa zawierana jeszcze za życia spadkodawcy, w formie aktu notarialnego. Wówczas jednak on oraz jego potomkowie są wyłączeni od dziedziczenia - wnuki nie wchodzą w miejsce rodzica.  

Nie zawsze spadek wiąże się dla spadkobierców z samymi przyjemnościami. Zdarza się, że zamiast majątku dziadkowie pozostawili po sobie długi. Są sposoby na to, by uniknąć konieczności ich spłacania. Po pierwsze - odrzucenie spadku. Muszą to zrobić wszyscy spadkobiercy, czyli nie tylko dzieci zmarłej osoby, ale również jej wnuki. Jeśli zrzeczenia dokona tylko rodzic, długi przejdą na jego dzieci. Z kolei umowa o zrzeczenie się dziedziczenia pozwala uniknąć spłaty długów przez wszystkich zstępnych, ale musi być zawarta za życia spadkodawcy.  

Druga metoda to przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Spadkobiercy odpowiadają wtedy za długi tylko do wysokości majątku spadkowego. Jest to korzystne wyjście w przypadku, kiedy zmarły pozostawił po sobie nie tylko długi, ale i majątek, a ich wstępna wysokość jest trudna do oszacowania. W przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza w najgorszym wypadku spadkobierca wyjdzie na zero.  

Prawo przewidziało również sytuację, kiedy dzieci czy wnuki przejęły długi po dziadkach nie mając pojęcia o ich istnieniu. Przepisy w ten sposób chronią przede wszystkim osoby małoletnie czy nieobeznane czy to z prawem, czy z majątkiem spadkodawcy. Od 2015 obowiązuje prawo o nieświadomym dziedziczeniu długów. Oznacza to, że jeśli spadkobiercy w ciągu pół roku nie złożyli oświadczenia o zrzeczeniu spadku, który zawiera długi, będą nimi obciążeni jedynie do wysokości inwentarza.  

Źródło: Kodeks cywilny, art. 1048, art. 991 § 1,  art. 931 § 1 i 2

Czytaj też: Testament po samotnym wujku. Kto przejmie spadek?