Gdy upada dłużnik wekslowy

Weksle upadłościowe

Ustawa z 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe i naprawcze reguluje dochodzenia roszczeń od niewypłacalnych dłużników będących przedsiębiorcami. Zgodnie z art. 5.2. ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność, prowadzoną we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Przepisy ustawy stosuje się także do:

• spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej;
  
• wspólników osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania bez ograniczenia całym swoim majątkiem;
  
• wspólników spółki partnerskiej;
  
• oddziałów banków zagranicznych w rozumieniu przepisów prawa bankowego.

Ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze nie określa definicji działalności gospodarczej. Definicję tejże podaje ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 2 tejże "Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły".

Przykładowo wierzyciel jest uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości adwokata lub radcy prawnego, jako że prowadzą oni działalność zawodową. Możliwe jest ogłoszenie upadłości komplementariusza spółki komandytowej, a także komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej, gdyż ponoszą odpowiedzialność bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania odpowiednio spółki komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej.

Można złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości spółki z o.o., która nie prowadzi działalności gospodarczej. To samo dotyczy spółki z o.o. i spółki akcyjnej w organizacji. Art. 24 ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych stanowi, iż przedsiębiorstwo państwowe może być postawione w stan upadłości. Upadłość spółdzielni mieszkaniowych reguluje ustawa z 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze.

Jednocześnie ustawodawca określa wobec jakich podmiotów nie można ogłosić upadłości. Podmioty te wymienione są enumeratywnie w art. 6 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze to:

• Skarbu Państwa;
  
• jednostek samorządu terytorialnego;
  
• publicznych samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej;
  
• instytucji oraz osób prawnych utworzonych w drodze ustawy oraz utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą;
  
• osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne;
  
• uczelni.

Wyłączenia te zostały ustanowione głównie ze względów społecznych. Na przykład, zakaz ogłoszenia upadłości w stosunku do uczelni, zarówno państwowych, jak i prywatnych, umożliwia każdemu ukończenie nauki rozpoczętej w legalnie działającej placówce oświatowej, bez względu na kondycję finansową tejże.

Kiedy upada główny dłużnik wekslowy

Ogłoszenie upadłości ma wpływ na wszelkie zobowiązania powstałe w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej. Takie wierzytelności zaspokajane są z masy upadłości. Zmianie ulega także sposób ich dochodzenia w postępowaniach procesowych.

Jedna z najważniejszych zasad postępowania stanowi, iż zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Z masy upadłości mogą być zaspokojone tylko odsetki od wierzytelności, naliczane do dnia ogłoszenia upadłości.

Zatem weksel staje się płatny w dniu ogłoszenia upadłości, nawet jeśli termin płatności oznaczony w wekslu jeszcze nie minął. Natomiast bieg przedawnienia wierzytelności wymagalnej nie ulega przerwaniu przez sam fakt ogłoszenia upadłości dłużnika. Natomiast wierzyciel ma do wyboru dwie drogi dochodzenia roszczenia wekslowego.

Dochodzenie roszczeń z weksla w ramach zwrotnego poszukiwania

Wystawienie weksla umożliwia szybkie, tanie i w miarę pewne uzyskanie sumy pieniężnej. Główną zaletą bycia wierzycielem wekslowym jest możliwość dochodzenia roszczenia w postępowaniu nakazowym.

1) wystawca weksla trasowanego, o ile nie zwolnił się z odpowiedzialności za przyjęcie 9 (o czym poniżej);

2) indosanci poprzedzający posiadacza weksla (o ile nie zwolnili się od odpowiedzialności odpowiednią klauzula);

3) poręczycielom - zgodnie z art. 32 poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył. Zobowiązanie poręczyciela jest ważne nawet, jeżeli zobowiązanie, za które poręcza okazałoby się nieważne z jakiejkolwiek przyczyny, z wyjątkiem wady formalnej samego weksla. Poręczycielem może być osoba trzecia lub osoba podpisana na wekslu w innym charakterze.

Na przykład, wystawca może poręczyć za akceptanta, a indosant późniejszy może poręczyć za indosanta wcześniejszego lub za wystawcę. Należy pamiętać, iż dla swej ważności, poręczenie musi być udzielone na wekslu bądź na jego przedłużku. Poręczenie zawarte w osobnym dokumencie nie jest wekslowo skuteczne.

Poręczenie powinno być wyrażone zwrotem "poręczam" lub równoznacznym. Wszelkie warunki dodane do poręczenia czynią je nieważnym, natomiast dopuszczalne jest ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela do części sumy wekslowej. W braku wyraźnego wskazania osoby, za którą poręczamy, domniemuje się, iż poręczenie jest dane za wystawcę.

Zgodnie z art. 31 prawa wekslowego sam podpis na przedniej stronie weksla, o ile nie jest to podpis wystawcy lub trasata, uważany jest za udzielenie poręczenia. Jednakże zarówno doktryna, jak i orzecznictwo opowiada się za wykładnią ścieśniającą tego przepisu;

4) akceptant przez wyręczenie - w polskim obrocie prawnym wyręczenie, uregulowane w dziale VIII ustawy prawo wekslowe, jest martwą instytucją prawną. Zgodnie z art. 43 i art. 44 w związku z art. 104 prawa wekslowego, posiadacz weksla może dochodzić roszczenia w ramach tzw. zwrotnego poszukiwania jeszcze przed terminem zapłaty weksla, już na podstawie orzeczenia, w którym ogłoszono upadłość:

• wystawcy weksla własnego lub trasata, bez względu na fakt przyjęcia weksla przez tego ostatniego;
  
• wystawcy weksla, co do którego istnieje zakaz przedstawienia do przyjęcia - zgodnie z art. 22 prawa wekslowego, wystawca weksla trasowanego może zabronić przedstawienia do przyjęcia weksla trasatowi, "wyjąwszy, gdy chodzi o weksel płatny u osoby trzeciej lub w innej miejscowości niż ta, w której trasat ma miejsce zamieszkania albo płatny w pewien czas po okazaniu". Zakaz przedstawienia do przyjęcia jest jednym ze sposobów zwolnienia się z odpowiedzialności za przyjęcie.

Należy pamiętać, że trasat nie odpowiada wekslowo, dopóki nie dokona przyjęcia, czyli podpisania weksla w charakterze akceptanta - głównego dłużnika. Jeżeli tego nie uczyni, głównym dłużnikiem wekslowym jest wystawca weksla trasowanego. Jeśli zatem zostanie ogłoszona jego upadłość, wierzyciel może dochodzić sumy wekslowej od innego zobowiązanego zwrotnie - najprawdopodobniej będzie nim poręczyciel za wystawcę. Opisana sytuacja ma jednak minimalne znaczenie praktyczne. Weksle z klauzulą zakazującą przedstawienia do przyjęcia nie są prawie wcale spotykane w obrocie.

Dochodząc roszczenia zwrotnego, wierzyciel nie jest zobowiązany do sporządzenia protestu u notariusza z powodu braku zapłaty weksla. Jest on natomiast zobowiązany powiadomić dłużników: wystawcę i swoich poprzedników - indosantów oraz poręczycieli o nieprzyjęciu weksla lub niezapłacenia sumy wekslowej. Zawiadomienie to, zwane notyfikacją, ma na celu danie im możliwości wykupienia weksla, co zapobiega narastaniu kosztów wraz z kolejnymi regresami. Notyfikacja może przybrać dowolną postać, jak choćby odesłania weksla.

Zgodnie z art. 45 prawa wekslowego, posiadacz weksla powinien jej dokonać w ciągu czterech dni powszednich po dniu przedstawienia. Sądzę, iż w przypadku braku przedstawienia, termin ten winien być liczony od dnia, w którym zapłata nie nastąpiła. Niedopełnienie obowiązku notyfikacji nie pozbawia wierzyciela prawa dochodzenia roszczenia w ramach zwrotnego poszukiwania. Jedyną sankcją jest ewentualna odpowiedzialność odszkodowawcza. Przykładowa szkoda może polegać na wzroście odsetek.

Roszczenie posiadacza weksla przeciw indosantom i wystawcy weksla trasowanego ulegają przedawnieniu z upływem roku, licząc od dnia protestu dokonanego w należytym czasie. Z kolei w przypadku zastrzeżenia "bez kosztów" - licząc od dnia płatności.

Roszczenia indosantów między sobą i przeciw wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym indosant wykupił weksel albo w którym sam został pociągnięty do odpowiedzialności sądowej. W przypadku nieotrzymania sumy wekslowej, można dochodzić roszczenia dłużników:

• wystawiając tzw. weksel zwrotny - to pozasądowy sposób dochodzenia sumy wekslowej od zwrotnie zobowiązanych z weksla, oprócz zwykłych roszczeń obejmuje on opłatę skarbową oraz zwyczajową prowizję komisową; jest to sposób praktycznie niespotykany dłużników obrocie;
  
• - na drodze postępowania sądowego, najlepiej dłużników postępowaniu nakazowym;

Wierzyciel może żądać od dłużników ubocznych:

• - sumy wekslowej wraz z odsetkami, jeżeli je zastrzeżono; zastrzeżenie oprocentowania możliwe jest w wekslu płatnym za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu, stopa odsetek winna być dokładnie określona
  
• nie wystarczy klauzula o zastrzeżeniu "odsetek ustawowych", odsetki te biegną od dnia wystawienia weksla (chyba, że w wekslu podana jest inna data) do dnia, w którym zobowiązanie wekslowe stało się wymagalne - do dnia płatności lub do dnia ogłoszenia upadłości;
  
• odsetek ustawowych za zwłokę od daty płatności do dnia ogłoszenia upadłości;
  
• kosztów notyfikacji (zawiadomienia o powstaniu zobowiązania zwrotnego) wszelkich innych kosztów; nie można jednak żądać kosztów zbędnych - w tym wypadku kosztów protestu;
  
• koszty wystawienia weksla zwrotnego; prowizję komisową w wysokości 1/6 proc. sumy wekslowej, która jest formą zryczałtowanego odszkodowania za zwłokę w zapłacie sumy wekslowej; wierzyciel wekslowy może żądać od zobowiązanego zwrotnie sumy wekslowej wraz z roszczeniami wekslowymi określonymi.

Jednak zgodnie z art. 48 prawa wekslowego, od sumy wekslowej będzie potrącone dyskonto według stopy redyskontowej ogłaszanej przez NBP. Potrącenie to służy zapobieganiu nadmiernej rekompensacie wierzyciela, który uzyskuje sumę wekslową de facto przed terminem wymagalności.

Dochodzenie roszczeń

W krajowej rzeczywistości gospodarczej najczęściej spotykane są weksle własne (rzadziej weksle trasowane) wystawiane w celu zabezpieczenia spłaty zobowiązań powstałych w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej. W takich wekslach jeden przedsiębiorca jest dłużnikiem wekslowym, drugi remitentem (głównym dłużnikiem).

Weksle te nie są zazwyczaj wprowadzane do obiegu, zdarza się również, iż nie są one poręczane lub poręczenie nie jest udzielone prawidłowo. Niekiedy uczestnictwo w postępowaniu upadłościowym jest jedyną możliwą drogą dochodzenia wierzytelności do czasu jego zakończenia, gdyż wystawiający weksel pozostaje jedynym dłużnikiem wekslowym.

W stosunku do swojego bezpośredniego kontrahenta, zobowiązany z weksla może się bronić nie tylko zarzutami formalnymi z weksla, ale także wynikającymi z transakcji (np. zarzut braku otrzymania towaru), dlatego dochodzenie roszczenia wekslowego w tym postępowaniu nie jest praktykowane. Najwłaściwszym postępowaniem wydaje się być dokonanie zgłoszenia wierzytelności, na zabezpieczenie której został wystawiony weksel, w trybie przewidzianym w postępowaniu upadłościowym.

Jedynym argumentem, który przemawiałby za zgłoszeniem wierzytelności z weksla jest termin przedawnienia. Roszczenie wekslowe przeciw wystawcy weksla własnego lub akceptantowi ulegają przedawnieniu po trzech latach, licząc od dnia płatności weksla. Przerwanie biegu przedawnienia następuje oczywiście z chwilą zgłoszenia wierzytelności. Na wstępie należy zauważyć, iż udział wierzyciela wekslowego w postępowaniu upadłościowym nie zawsze jest możliwy. Syndyk masy upadłościowej ma obowiązek działać na rzecz ochrony interesów wszystkich wierzycieli, zatem nie jest on uprawniony do przyjęcia weksla w imieniu trasata.

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 28 października 1937 r. (sygn. I C 179/37, OSP 1938, poz. 57) "Szczególne przepisy prawa upadłościowego przewidują odrębny tryb zaspokojenia wierzytelności z funduszów masy i w zasadzie nie przewidują możności ich zaspokojenia w trybie ogólnym postępowania sądowego. Z tego względu, w zasadzie jako nieprzewidziane w prawie upadłościowym, nie jest dopuszczalne w toku postępowania sądowego powództwo o zasądzenie wierzytelności przeciwko syndykowi".

Zdaniem SN, wyrażonym w orzeczeniu z 29 września 1967 r. (sygn. I CR 100/67, OSNCP 1968, nr 7, poz. 121), wniesienie pozwu jest traktowane jako obranie niewłaściwego trybu postępowania. Po ogłoszeniu upadłości, pozew o zapłatę z weksla winien zostać przekazany sędziemu komisarzowi na podstawie art. 201 par. 2 kodeksu postępowania cywilnego.

Z chwilą ogłoszenia upadłości, wszczęte postępowanie cywilne dotyczące przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości zostaje zawieszone z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt. 4 kodeksu postępowania cywilnego. Po zawieszeniu postępowania, wierzyciel (zgodnie z art. 236.1 prawa upadłościowego) powinien zgłosić swoją wierzytelność sędziemu - komisarzowi. Jeśli po wyczerpaniu trybu przewidzianego w art. 256-259 prawa upadłościowego, roszczenie nie zostało uwzględnione w zatwierdzonej liście wierzytelności, może jej dochodzić w drodze procesu po ukończeniu postępowania cywilnego.

Zgłoszenia wierzytelności wierzyciel wekslowy dokonuje na piśmie w dwóch egzemplarzach. Pismo powinno odpowiadać warunkom pisma procesowego, określonym w art. 126 i 126 kodeksu postępowania cywilnego) oraz zawierać dodatkowe informacje określone w art. 240 prawa upadłościowego:

• oznaczenie sądu, do którego jest skierowane;
  
• imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;
  
• oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;
  
• oznaczenie rodzaju pisma;
  
• dokładne określenie wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi;
  
• dowody stwierdzające istnienie wierzytelności (jeśli decydujemy się na przedstawienie weksla, pamiętajmy, że zobowiązanie wekslowe jest zobowiązaniem abstrakcyjnym, weksel jest wystarczającym dowodem istnienia wierzytelności);
  
• kategorię, do której wierzytelność ma być zaliczona; zgodnie z art. 342.1 pkt 3 w związku z art. 342.2, należności z weksla wraz z odsetkami za ostatni rok przed ogłoszeniem upadłości, z odszkodowaniem umownym oraz kosztami procesu i egzekucji zaliczane są do kategorii 3; pozostałe odsetki zgodnie z art. 342.1 pkt 4 w związku z art. 342.2 zaliczane są do kategorii 4;

W załączeniu należy przedłożyć oryginał weksla lub wtóropis weksla trasowanego, na którym umieszczono przyjęcie oraz wszelkie niezbędne dokumenty np. protest w oryginale albo w odpisie poświadczonym przez notariusza lub uprawnionego pełnomocnika procesowego. Pełnomocnik procesowy winien załączyć pełnomocnictwo. Z dniem ogłoszenia upadłości, postępowania zabezpieczające i egzekucyjne ulegają zawieszeniu z mocy prawa.

W postępowaniu z możliwością zawarcia układu sumy uzyskane w zawieszonych postępowaniach organ egzekucyjny przekazuje z urzędu do masy upadłości. W postępowaniu obejmującym likwidację majątku dłużnika niewydane sumy uzyskane w postępowaniu egzekucyjnym przelewa się do masy upadłości, gdzie podlegają rozdziałowi na zasadach postępowania upadłościowego.

Agata Susfał