Kiedy można zmniejszyć wysokość kary umownej?
W umowach często zastrzega się karę umowną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Stawia to wierzyciela w dużo bardziej korzystnej sytuacji, niż gdyby musiał on dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych. Kara umowna należy się bowiem wierzycielowi w zastrzeżonej na taki wypadek wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody.
Czy jednak wierzyciel w każdej sytuacji uzyska pełną kwotę kary wynikającą wprost z postanowień zawartych w umowie? Wszystko zależy od okoliczności konkretnej sprawy oraz postawy dłużnika. Przepisy Kodeksu cywilnego, w razie wytoczenia przez wierzyciela powództwa o zapłatę, dają dłużnikowi możliwość zwrócenia się do sądu z wnioskiem o zmniejszenie kary. Wniosek taki znajduje oparcie w treści art. 484 § 2 K.c. Przewiduje on, że jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. To samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. W sytuacji gdy sąd uwzględni wniosek dłużnika i zmniejszy kwotę kary, wówczas będziemy mieć do czynienia z zastosowaniem instytucji miarkowania kary umownej.
Wykonanie zobowiązania w znacznej części
Powołany wcześniej przepis wyraźnie wskazuje dwie przesłanki ubiegania się przez dłużnika o zmniejszenie kary umownej. Pierwszym powodem do wystąpienia ze stosownym wnioskiem jest fakt wykonania zobowiązania w znacznej części. Przepis ten jest odzwierciedleniem stanowiska, zgodnie z którym instytucja kary umownej, podobnie jak odszkodowania, nie może prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia uprawnionego. Jeżeli z okoliczności konkretnej sprawy wynika, że wierzyciel uzyskał należne mu świadczenie w przeważającej części, to trudno byłoby uzasadnić pogląd, iż powinien on też otrzymać od dłużnika pełną kwotę kary umownej. Nie znajdowałoby to przecież pokrycia w szkodzie, jaką wierzyciel poniósł w związku z nienależytym wykonaniem zobowiązania. Wprawdzie możliwość dochodzenia kary umownej nie jest uzależniona wprost od wystąpienia szkody związanej z nienależytym wykonaniem zobowiązania, jednakże ocena zaistniałej z tego powodu szkody może mieć wpływ na ograniczenie wysokości dochodzonej kary umownej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r., sygn. akt V CSK 34/06). Miarkowanie nie powinno jednak prowadzić do zredukowania kary do wysokości równej poniesionej przez wierzyciela szkody (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2005 r., sygn. akt II CK 626/04).
Rażące wygórowanie kary umownej
Drugą przesłanką dającą możliwość zmniejszenia kary umownej jest sytuacja, gdy zastrzeżona w umowie kara umowna jest rażąco wygórowana. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że kryterium oceny rażącego wygórowania takiej kary może być relacją jej wysokości do odszkodowania należnego wierzycielowi na zasadach ogólnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2007 r., sygn. akt IV CSK 181/07). Pojęcie "rażąco wygórowanej" kary umownej nie jest sprecyzowane w przepisach prawa. Daje ono jednak możliwość elastycznego stosowania instytucji miarkowania kary umownej, opierającej się w dużym stopniu na uznaniu sędziowskim, uwzględniającym konkretne okoliczności sprawy. Dotyczy to chociażby sytuacji, gdy żądana kwota w żaden sposób nie przystaje do negatywnych skutków, które swoim zachowaniem spowodował dłużnik. Jeśli z okoliczności sprawy w sposób oczywisty wynika, że szkoda poniesiona przez wierzyciela jest niewielka, to i ostatecznie zasądzona suma kary umownej powinna być stosownie do tego zmniejszona.
Wniosek dłużnika
Przyjmuje się, że sąd jedynie na wniosek dłużnika może miarkować karę umowną. Wniosek taki powinien w zasadzie być zgłoszony w sposób wyraźny, tym bardziej, gdy dłużnik reprezentowany jest przez adwokata. Nie zawsze samo żądanie oddalenia powództwa o zasądzenie kary umownej może być potraktowane przez sąd jako żądanie zmniejszenia takiej kary. Taka sytuacja nie zachodzi, gdy żądanie oddalenia powództwa nie ma w istocie żadnego związku z karą umowną i nie wynika z kwestionowania jej co do zasady albo co do wysokości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2003 r., sygn. akt II CKN 240/01).
Zastrzeżenie kilku kar umownych
Często zdarza się, że w umowie strony zastrzegają więcej niż jedną karę umowną. Przyjmuje się wprawdzie, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kilku kar umownych, jednakże tylko wtedy, gdy każda z nich związana jest z innym przejawem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i o ile kary te wzajemnie się nie wykluczają. W przeciwnym wypadku dłużnik może żądać zmniejszenia dochodzonej od niego kary umownej.
Podstawa prawna: ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.).
autor: Marcin Mendel
Gazeta Podatkowa Nr 626 z dnia 2010-01-07