Rehabilitacja opozycji z lat 1957 - 1989

Zgodnie z nowelizacją uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich - od 1 stycznia 1994 r. do 31 grudnia 1956 r. - pod warunkiem, że czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenia wydano z powodu wyżej wymienionej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi i obowiązkowym dostawom.

Uznanie za nieważne orzeczenie wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe stosuje się także, jeśli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Zgodnie z nową ustawą za nieważne orzeczenia uznaje się te, które zostały wydane po dniu 31 grudnia 1956 r., jeśli dotyczyły one czynu lub działalności mających miejsce w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1956 r. Natomiast nie ma to zastosowania, gdy dobro poświęcone pozostawało w rażącej dysproporcji do dobra, które uzyskano lub zamierzano uzyskać. Nie ma to zastosowania również wtedy, gdy sposób działania lub zastosowany środek były rażąco niewspółmierne do zamierzonego lub osiągniętego skutku.

O nieważności orzeczenia stwierdza sąd wojewódzki lub wojskowy sąd okręgowy - pod warunkiem, że zgodnie z obowiązującymi przepisami w dniu wejścia w życie ustawy właściwy do rozpoznania sprawy o czyn będący przedmiotem tego orzeczenia jest właśnie sąd wojskowy. Należy podkreślić, że stwierdzenie nieważności orzeczenia uznaje się za jednoznaczne z uniewinnieniem. Według ustawy do stwierdzenia nieważności miejscowo właściwym jest sąd, w którego okręgu - określonym przepisami obowiązującymi w dniu wejścia w życie ustawy - wydane zostało przez organ I instancji orzeczenie będące przedmiotem postępowania o unieważnienie.

Natomiast, jeśli w powyższy sposób nie można ustalić właściwości miejscowej sądu, to wówczas sprawę rozpoznaje odpowiednio sąd wojewódzki lub wojskowy sąd okręgowy w Warszawie. Stwierdzenie nieważności orzeczenia następuje na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości, prokuratora, osoby represjonowanej, osoby uprawnionej do składania na jej korzyść środków odwoławczych - a odwoławczych w razie śmierci, nieobecności w kraju bądź choroby psychicznej osoby represjonowanej - także jej krewnego w linii proste, przysposabiającego lub przysposobionego, rodzeństwa oraz małżonka. W takiej sytuacji może również wystąpić organizacja zrzeszająca osoby represjonowane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Osobie w stosunku, do której stwierdzono nieważność orzeczenia przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę - wynikłe z wydania takiego orzeczenia. W przypadku śmierci tej osoby, uprawnienie odnoszące się do odszkodowania oraz zadośćuczynienia przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. Z żądaniem odszkodowania i zadośćuczynienia należy zgłosić się odpowiednio do sądu wojewódzkiego bądź wojskowego - zależnie od tego, który z tych sądów wydał postanowienie o stwierdzeniu nieważności orzeczenia. Z żądaniem należy zwrócić się nie później niż w terminie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Jednakże nie ma to zastosowania w przypadku, gdy w wyniku rewizji nadzwyczajnej lub wznowienia postępowania prawomocnie zasądzono odszkodowanie chyba, że za jego zastosowaniem przemawiają względy słuszności. Dodatkowo niezależnie od odszykowania i zadośćuczynienia sąd może zasądzić od Skarbu Państwa pokrycie w całości lub w części kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej, jeżeli jej śmierć była skutkiem wykonania orzeczenia uznanego za nieważne.