Raport o kształtowaniu się inflacji w 2000 r. i antyinflacyjnych działaniach rządu

Rząd w polityce antyinflacyjnej brał pod uwagę, że presję na wzrost cen powodują czynniki kosztowe i dlatego podejmował działania głównie krótko i średnioterminowe. Wśród działań, które przyniosły efekt w krótkim czasie, wymienić należy przede wszystkim posunięcia interwencyjne dotyczące:

- liberalizacji importu zbóż (bezcłowe kontyngenty), wspierającej działania Agencji Rynku Rolnego (pozwoliło to uzupełnić podaż zbóż na rynku, co z kolei zahamowało tempo wzrostu

cen pieczywa i produktów zbożowych, a w rezultacie cen całej żywności),

- obniżenia i zawieszenia stawek celnych na paliwa płynne, zwiększające udział tańszych dostaw z importu i osłabiające pozycję monopolistyczną przedsiębiorstw działających na rynku wewnętrznym.

Do działań, których wyniki będą widoczne po dłuższym czasie, należy eliminowanie praktyk monopolistycznych, zwłaszcza w sektorze paliwowo-energetycznym i telekomunikacyjnym oraz tworzenie warunków do zwiększania konkurencyjności.

Wobec utrzymującej się w 2000 r. presji inflacyjnej rząd podejmował działania zmierzające do jej ograniczenia.

1. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Działania antyinflacyjne prowadzono w dwóch płaszczyznach:

- eliminowania praktyk monopolistycznych, zwłaszcza w sektorach infrastrukturalnych (rynek paliwowy, energetyczny, telekomunikacyjny),

- zwiększania konkurencyjności, bądź tworzenia warunków do jej powstania w wybranych sektorach gospodarki.

W zeszłym roku w wyniku postępowań antymonopolowych wydano prawie 300 decyzji, w tym 111 stwierdzających stosowanie praktyk monopolistycznych.

Szczególnie wnikliwie monitorowano sytuację na rynku paliwowym. Obecnie trwa postępowanie przeciwko PKN ORLEN SA, dotyczące sposobu ustalania cen na olej opałowy. W IV kwartale zeszłego roku urząd wszczął postępowanie w celu zbadania, w jaki sposób Telekomunikacja Polska SA realizuje decyzję z lipca 1998 r., nakazującą spółce zaniechanie praktyk monopolistycznych. Przewiduje się, że postępowanie zakończy się w końcu stycznia obecnego roku.

Istotne znaczenie miały działania systemowe, wśród których należy wymienić przede wszystkim:

- prace Stałej Grupy Koordynacyjnej ds. Energetyki (wnioskowała ona o zmodyfikowanie harmonogramu działań prywatyzacyjnych i nadanie priorytetu prywatyzacji podsektora wytwarzania, co stanowi warunek zaistnienia faktycznej konkurencji w energetyce),

- prace Grupy Zadaniowej ds. Deregulacji i Demonopolizacji Gospodarki (przygotowano raport zawierający ocenę dotychczasowych działań demonopolizacyjnych i deregulacyjnych oraz propozycje ich rozszerzenia i przyspieszenia w telekomunikacji, energetyce, transporcie samochodowym, kolejowym i lotniczym, usługach pocztowych oraz na rynku paliw stałych, ciekłych i gazowych).

2. Ministerstwo Gospodarki.

W celu osłabienia tempa wzrostu cen paliw na polskim rynku, Rada Ministrów:

- obniżyła do zera stawki celne na paliwa sprowadzane do Polski z krajów, z którymi nasze państwo ma podpisane umowy o strefach wolnego handlu, tj. z krajów Unii Europejskiej, EFTA, CEFTA oraz Litwy, Estonii i Wysp Owczych,

- podjęła decyzję o zawieszeniu od 2 października 2000 r. autonomicznych stawek celnych na paliwa sprowadzane z krajów, z którymi Polska nie ma podpisanej umowy o strefach wolnego handlu (daje to możliwość napływu tańszych paliw ze Wschodu, przy zachowaniu pełnej kontroli jakości wwożonych paliw, jak również pozwala osłabić monopolistyczną pozycję Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN SA).

3. Ministerstwo Finansów.

Minister Finansów jest odpowiedzialny za kontrolę zasadności wzrostu wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych i spółkach z udziałem Skarbu Państwa. Przekazany do Sejmu projekt ustawy w tym zakresie czeka na pierwsze czytanie.

28 października 2000 r. rząd zrezygnował z podwyższenia maksymalnego rocznego wskaźnika przyrostu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia u przedsiębiorców na 2000 r., ustalonego - rozporządzeniem Rady Ministrów z 17 listopada 1999 r. - w wysokości 6,8 proc. Przyczyniło się to m.in. do ograniczenia tempa wzrostu realnych wynagrodzeń w 2000 r. w sektorze przedsiębiorstw. Spadek realnych wynagrodzeń odnotowano w górnictwie i kopalnictwie, produkcji pojazdów mechanicznych oraz drewna i wyrobów z drewna, maszyn i aparatury elektrycznej, wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, wyrobów tytoniowych, metali, odzieży i wyrobów futrzarskich, w branży włókienniczej oraz transporcie wodnym.

Analizując nieuzasadnione przekraczanie wskaźników przyrostu przeciętnych wynagrodzeń, Ministerstwo Finansów przedkłada odpowiedni dokument do rozpatrzenia Komitetowi Ekonomicznemu Rady Ministrów i Radzie Ministrów wraz z wnioskami dyscyplinującymi organy nadzorujące przedsiębiorców. Chodzi o zwiększenie dyscypliny w polityce płacowej.

4. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Działania antyinflacyjne, związane z rolnictwem, podejmowane przez rząd w 2000 r., dotyczyły rynku zbóż i polegały na liberalizacji warunków ich importu. Skokowy wzrost cen rynkowych zbóż nastąpił w połowie II kwartału zeszłego roku. Na początku czerwca, a następnie na początku sierpnia 2000 r. podjęte przez Radę Ministrów decyzje, ustanawiające bezcłowe kontyngenty taryfowe na import zbóż, wsparły działania prowadzone przez Agencję Rynku Rolnego, polegające na interwencyjnej sprzedaży zbóż na rynek. W wyniku działań uzupełniających podaż, ceny zbóż zmniejszyły się, a to z kolei wpłynęło na zahamowanie tempa wzrostu cen żywności.

Mimo niskich zbiorów, rynkowa podaż zbóż od początku żniw do końca października 2000 r. była stosunkowo wysoka, głównie dzięki interwencyjnemu skupowi zbóż z dopłatą ARR dla producentów. W najbliższych miesiącach należy liczyć się ze stopniowym wzrostem rynkowych cen zbóż, w miarę ujawniania się skutków spadku zbiorów. Przy wzroście popytu krajowego na poziom cen oddziaływać będą dodatkowo zmiany cen zbóż na rynkach zagranicznych.

Propozycje działań antyinflacyjnych w rolnictwie obejmują:

- ustanowienie przez Radę Ministrów ilościowego kontyngentu taryfowego o preferencyjnej zerowej stawce celnej na import 500 tys. ton zbóż w I kwartale 2001 r. na potrzeby rynku w celu maksymalnego ograniczenia wzrostu cen zbóż,

- ustanowienie ilościowego bezcłowego kontyngentu taryfowego na import 250 tys. ton pszenicy w I półroczu br. na potrzeby ARR (agencja ma w zapasie ok. 650 tys. ton zbóż, ale może to być wielkość niewystarczająca do skutecznego przeciwdziałania skokowemu wzrostowi cen).

5. Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej.

W związku z tym, że minister transportu i gospodarki morskiej jest organem założycielskim dla Polskich Kolei Państwowych (i Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze), na zarząd PKP nałożono obowiązek informowania ministra o zamiarze, skali i terminach podwyżek cen za usługi transportowe wraz z uzasadnieniem. Realizację tego obowiązku stanowiła nadesłana w październiku zeszłego roku informacja na temat terminów i skali planowanych w 2001 r. podwyżek cen za usługi transportowe. Zgodnie z tą informacją, zarząd PKP wprowadził od 1 stycznia 2001 r. podwyżkę stawek i opłat za przewozy ładunków o 8 proc. Podwyżka opłat za przewozy pasażerskie zostanie wprowadzona w lutym i wyniesie średnio ok. 9,3 proc. Wziąwszy pod uwagę, że ceny za przewozy pasażerskie o podstawowym znaczeniu dla ludności wzrosną o 7 proc. i nastąpi przesunięcie wprowadzenia podwyżki w czasie (zakładana podwyżka oscyluje wokół założonego wskaźnika średniej rocznej inflacji 7 proc.), nie będzie miało to wpływu na ogólny wzrost cen w 2001 r. Jeśli chodzi o minimalizację praktyk monopolistycznych, ustawa z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje Państwowe stworzyła podstawy prawne do liberalizacji kolejowego rynku transportowego przez umożliwienie udostępniania linii kolejowych i wykonywania przewozów przez innych przewoźników kolejowych. Ponadto prowadzony jest stały monitoring dotyczący przestrzegania przez przedsiębiorców zasad kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń, w tym ustalonych wskaźników przyrostu wynagrodzeń. Dotyczy to PKP i Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze. Nie odnotowano przypadków nieuzasadnionego wzrostu wynagrodzeń wśród przedsiębiorców podlegających przepisom o negocjacyjnym kształtowaniu przyrostu przeciętnych wynagrodzeń.

6. Ministerstwo Łączności.

Działania antyinflacyjne w telekomunikacji polegają na demonopolizacji i deregulacji rynku. Od 1 stycznia 2001 r. obowiązującą ustawę o łączności zastąpiono prawem telekomunikacyjnym. Nie przewiduje ono koncesjonowania działalności telekomunikacyjnej. Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji ma do spełnienia główną rolę we wzmocnieniu konkurencji we wszystkich segmentach rynku usług telekomunikacyjnych. Działania prezesa URT będą miały charakter antyinflacyjny i minimalizujący praktyki monopolistyczne. Ministerstwo Łączności w 2000 r. wzmocniło konkurencję wśród operatorów telefonii komórkowej przez wyposażenie ich w takie same instrumenty działania, tj. częstotliwości 900 MHz i 1800 MHz. Umożliwiło to obniżenie cen połączeń i upowszechnienie telefonów komórkowych. Dalszy rozwój konkurencji przewidywany jest w związku z wprowadzeniem nowej technologii UMTS i planowanym na 2002 r. rozpisaniem przetargu na czwartego operatora UMTS (w 2000 r. przyznano trzy koncesje operatorom GSM). W październiku zeszłego roku z koncesjonowania zwolniono usługi dostępu do internetu. Dotyczy to dostępu o internetu w sieciach telefonicznych. Polityka taryfowa Telekomunikacji Polskiej SA zmierza do zrównoważenia taryf, którego celem jest dostosowanie struktury cen do struktury cen w krajach OECD. Oznacza to wzrost opłat: stałych i za połączenia lokalne, przy jednoczesnej obniżce cen za rozmowy międzymiastowe i międzynarodowe. Zrównoważenie taryf telefonicznych ma nastąpić do końca 2003 r. Sposób wprowadzonych przez TP SA w 2000 r. zmian cen usług telefonicznych, a przede wszystkim skala podwyżek cen bez ich kosztowego uzasadnienia wzbudziły wątpliwości. W tej sytuacji ministerstwo zwróciło się do prezesa UOKiK o wszczęcie z urzędu postępowania administracyjnego i sprawdzenie, czy podjęte przez TP SA decyzje cenowe są praktykami monopolistycznymi.

W ustawie budżetowej na 2000 r. rząd założył, że wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych (w relacji grudzień 2000 r./grudzień 1999 r.) wyniesie 5,2 proc., a średnio w roku 5,7 proc. Rada Polityki Pieniężnej ustaliła, że inflacja (w relacji grudzień/grudzień) wyniesie w granicach 5,4-6,8 proc. Oznaczać to miało znaczący spadek tempa wzrostu cen w porównaniu z 1999 r., gdy inflacja (w relacji grudzień 1999 r./ grudzień 1998 r.) wyniosła 9,8 proc., a średnio w roku 7,3 proc.

Przez cały 2000 r. utrzymywała się silna presja inflacyjna. Od początku roku aż do września, z wyjątkiem kwietnia, wzrost cen był dwucyfrowy. Wynikało to głównie z powodu szybko drożejących usług, wielokrotnych podwyżek cen paliw, a także cen żywności, które od września 1999 r. przestały być czynnikiem hamującym inflację.

Najwyższą roczną inflację odnotowano w lipcu. Wyniosła ona 11,6 proc. Od sierpnia tempo wzrostu cen zaczęło spadać i w grudniu inflacja wyniosła 8,5 proc. (9,8 proc. w 1999 r.) i była znacznie wyższa zarówno od założeń w ustawie budżetowej, jak i górnej granicy celu inflacyjnego, wyznaczonej przez RPP.

Średnia roczna stopa inflacji wyniosła w zeszłym roku 10,1 proc. (7,3 proc. w 1999 r.) i była 1,8 - krotnie wyższa od założonej.

Najszybciej, tak jak w latach poprzednich, wzrosły ceny usług - o 11proc. Wzrost cen żywności i napojów bezalkoholowych wyniósł 10 proc. i był wielokrotnie wyższy niż w 1999 r. (1,5 proc.).

W 2000 roku wśród artykułów żywnościowych najszybciej wzrosły ceny cukru (o 48,5 proc. wobec spadku w 1999 r. o 4,7 proc.), pieczywa i produktów zbożowych (o 15 proc. wobec wzrostu o 2,9 proc.), mleka, serów i jaj (o 13 proc. wobec spadku o 0,1 proc.), mięsa wieprzowego (o 10,9 proc. wobec spadku o 4,7 proc.). Warzywa podrożały o 7,9 proc., wobec wzrostu o 1,1 proc. Natomiast w 2000 roku tańsze były owoce - o 1,4 proc., wobec wzrostu ich cen o 14,8 proc. w 1999 roku.

Ceny paliw do środków transportu wzrosły o 36,8 proc., w 1999 r. o 25,2 proc.

Ceny gazet, czasopism, książek i materiałów piśmiennych wzrosły o 14 proc., a leków o 12,6 proc.

Wśród cen usług najwyższy wzrost dotyczył opłat za najem mieszkania (20,2 proc.), zimną wodę (18,8 proc.), usługi transportowe (18 proc.), gaz (17 proc.).

Znacznie więcej niż 1999 r. konsumenci płacili za abonament telefoniczny, przejazdy komunikacją miejską oraz pobyt dziecka w przedszkolu, a mniej - za krajowe rozmowy telefoniczne.

Prognozuje się, że spadek tempa wzrostu cen, który wystąpił w II półroczu 2000 r. utrzyma się również w 2001 r. W projekcie ustawy budżetowej na bieżący rok założono, że średnio w roku inflacja zwiększy się o 7 proc., a w relacji grudzień 2001 r./grudzień 2000 r. - o 6,6 proc. Rada Polityki Pieniężnej ustaliła, że na koniec 2001 r. inflacja wyniesie 6-8 proc. Wydaje się, że już w marcu br. inflacja roczna będzie zbliżona do poziomu założonego w ustawie budżetowej i wyniesie ok. 7 proc., a średnio w I kwartale tego roku - 7,5 proc.

* * *

Na ograniczenie inflacji miała także pewien wpływ restrykcyjna polityka pieniężna. Realna stopa oprocentowania kredytu lombardowego wzrosła w ciągu ub. roku z 9,4% w styczniu do 13,4% w grudniu, a w styczniu br. prawdopodobnie znacząco przekroczyła 14%.

Skutki uboczne tej polityki były jednak bardzo niekorzystne dla procesów wzrostowych w gospodarce. Nastąpiło wydatne zmniejszenie tempa wzrostu produktu krajowego brutto. O ile w IV kw. 1999 r. wzrost PKB wyniósł 6,2%, to w IV kw. 2000 r. już tylko 2,5%. Szczególnie niekorzystne było osłabienie procesów inwestycyjnych. Szacuje się, że nakłady inwestycyjne w całej gospodarce narodowej wzrosły w 2000 r. tylko o 3%, a więc wolniej niż PKB (wzrost o 4,1%), przy czym w przemyśle przetwórczym spadek inwestowania notuje się już drugi kolejny rok (w 1999 r. o 4,5%, a w okresie styczeń-wrzesień 2000 r. o dalsze 12%). Oddziałuje to negatywnie na możliwości tworzenia nowych miejsc pracy, a w przyszłości pogorszy konkurencyjność oferty towarowej naszych producentów, zarówno na rynkach zagranicznych jak i na rynku krajowym.

W warunkach nadwartościowego złotego (szczególnie w relacji do euro), zmniejsza się poziom importu, dotyczącego w 80% dostaw inwestycyjno zaopatrzeniowych. W okresie wrzesień - listopad 2000 r. dostawy towarów przekraczających naszą granicę (SAD) zmalały w porównaniu z analogicznym okresem 1999 r. o 0,3%, w tym w listopadzie o prawie 3%. Może to świadczyć, że podmioty gospodarcze, w warunkach pogarszającej się koniunktury i trudności zbytu na rynku krajowym, ograniczają zaopatrzenie dla celów produkcji finalnej.

Spada tempo wzrostu konsumpcji. Spożycie indywidualne wzrosło w ub. roku o 2,4%, w tym w IV kw. o 1,5%, wobec wzrostu o 5,4% w całym 1999 r. Podkreślenia wymaga, nie notowane od 1992 r., zmniejszenie poziomu wynagrodzeń realnych w sektorze przedsiębiorstw w II półroczu ub. r. (o 0,6% w porównaniu z II półroczem 1999 r.) oraz nie osiągnięcie założonego wzrostu wynagrodzeń realnych w ramach systemu negocjacyjnego (w okresie trzech kwartałów ub. roku spadek o około 1% w porównaniu ze średnią miesięczną 1999 r.). W rezultacie maleje tempo wzrostu obrotu handlu wewnętrznego. O ile w I kw. ub. roku wolumen sprzedaży detalicznej był o 8,8% większy niż przed rokiem, to w III kw. zmniejszył się o 0,7%, a w IV kw. aż o 3,4%.