Sytuacja gospodarstw domowych w 2002

W większości grup gospodarstw domowych odnotowano wzrost realnej wartości zarówno dochodów, jak i wydatków. Udział dochodów z głównego źródła utrzymania w dochodzie rozporządzalnym we  wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, poza gospodarstwami domowymi rolników, był niższy niż przed rokiem.W strukturze ogółu wydatków we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zmniejszył się udział wydatków na żywność, a w większości grup - także na transport. We wszystkich grupach gospodarstw wzrósł udział wydatków związanych z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii oraz wydatków na łączność.Poziom spożycia podstawowych artykułów żywnościowych, w porównaniu z 2001 r., nie uległ zasadniczym zmianom. Konsumpcja mięsa i jego przetworów utrzymała się na takim samym poziomie jak w 2001 r. Większe było spożycie makaronu, kasz, ryżu i płatków, jogurtów i napojów mlecznych. Najbardziej zmniejszyło się spożycie świeżych ryb i przetworów oraz świeżego mleka.

W stosunku do 2001 r. odnotowano wyraźną poprawę wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt komputerowy i telefony komórkowe. Spośród sprzętu radiowo-telewizyjnego zwiększyło się głównie wyposażenie w tzw. wieże i wideokamery, a wśród artykułów gospodarstwa domowego ? w zmywarki do naczyń i kuchenki mikrofalowe.

Powiększyła się grupa osób, których poziom wydatków był niższy od ustawowej granicy ubóstwa oraz od minimum egzystencji przyjętego za granicę ubóstwa skrajnego. Wzrósł również zasięg ubóstwa relatywnego.

DOCHODY

Przeciętny miesięczny nominalny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych ogółem w 2002 r. wyniósł 664,21 zł. Najwyższy poziom dochodów osiągnęły w analizowanym roku gospodarstwa pracujących na własny rachunek (o 27,0% wyższy od dochodu w gospodarstwach ogółem). Dochód wyższy od przeciętnego uzyskały ponadto gospodarstwa emerytów (o 19,6%) oraz pracowników (o 5,1%). Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w pozostałych grupach gospodarstw był niższy od dochodu w gospodarstwach ogółem (w rodzinach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne - o 23,0%; rencistów ? o 17,8%; rolników ? o 13,9%;).

Zróżnicowanie poziomu nominalnego dochodu rozporządzalnego na osobę między poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw jest w znacznym stopniu efektem różnic w wielkości i składzie osobowym tych gospodarstw.Po zastosowaniu przeliczeń na całe przeciętne gospodarstwo okazuje się, że w 2002 r. najwyższy dochód rozporządzalny osiągnęły gospodarstwa pracujących na własny rachunek (ok. 3061 zł) oraz kolejno: pracowników (ok. 2429 zł), rolników (ok. 2379 zł), pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (ok. 2300 zł), emerytów (ok. 1732 zł), rencistów (ok. 1344 zł). W 2002 r. realny poziom dochodów badanej zbiorowości gospodarstw domowych uległ poprawie w porównaniu z 2001 r. W gospodarstwach domowych ogółem realna wartość dochodu rozporządzalnego wzrosła o 1,1%. Największy wzrost dochodów odnotowano w gospodarstwach rolników (realnie o 13,5%), co wiąże się z faktem, że w ujęciu realnym w 2002 r., odwrotnie niż w roku poprzednim, dynamika produkcji rolnej, według oświadczeń respondentów, była wyraźnie wyższa od dynamiki poniesionych nakładów. Wzrost realnego poziomu dochodów odnotowano również w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (o 2,5%), emerytów (o 1,1%), rencistów (o 1,1%) oraz pracowników (o 0,2%). Spadek dochodów realnych wystąpił w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (o 1,0%).

W 2002 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, stwierdzono zmiany w strukturze nominalnego dochodu rozporządzalnego wg źródeł jego pozyskania. Udział dochodów z głównego źródła utrzymania w dochodzie rozporządzalnym badanych grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych wzrósł o 2,0 pkt w gospodarstwach domowych rolników (do 75,6%). W  pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych odnotowano udział niższy niż przed rokiem, tj. w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek ? o 1,6 pkt (74,1%), u emerytów - o 0,7 pkt (77,3%), pracowników użytkujących gospodarstwo rolne - o 0,6 pkt (73,6%), rencistów - o 0,3 pkt (67,0%), pracowników - o 0,2 pkt (80,4%).

Prezentacja przeciętnych poziomów dochodu rozporządzalnego poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych nie odzwierciedla różnic w sytuacji dochodowej wewnątrz poszczególnych grup tych gospodarstw. Z badania budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2002 r. w gospodarstwach ogółem przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) wynosił 1404,72 zł na osobę i był ponad 6-krotnie wyższy od analogicznego dochodu 20% osób uzyskujących najniższe dochody (I grupa kwintylowa). W porównaniu z rokiem poprzednim zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych ogółem nieznacznie wzrosło (z 6,1- do 6,3-krotnego).

Niewielki wzrost zróżnicowania dochodów odnotowano również w dwóch najliczniej występujących w Polsce grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, tj.  w  gospodarstwach pracowników oraz ujętych łącznie gospodarstwach emerytów i rencistów. W 2002 r. w gospodarstwach pracowników przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę 20% osób najzamożniejszych wyniósł 1457,14 zł i był 5,3-krotnie wyższy niż dochód w gospodarstwach 20% osób najbiedniejszych (w 2001 r. - 5,0-krotnie wyższy).

W gospodarstwach domowych emerytów i rencistów zróżnicowanie dochodów w 2002 r. było mniejsze niż u pracowników. Wśród emerytów i rencistów przeciętny dochód rozporządzalny 20% osób najzamożniejszych wyniósł 1291,45 zł. Dochód ten był 4,4-krotnie wyższy niż przeciętny dochód 20% osób najbiedniejszych (w 2001 r.- 4,2-krotnie wyższy).

Podkreślić należy, że w gospodarstwach ogółem 20% osób znajdujących się w najlepszej sytuacji dochodowej dysponowało w 2002 r. ok. 41% dochodów całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych, podczas gdy 20% osób pozostających w sytuacji najgorszej ? ok. 7% (w 2001 r. odpowiednio 40,4% i 6,9%).

Z rozkładu dochodów gospodarstw pracowników w 2002 r. wynika, że 20% osób najzamożniejszych posiadało 39,9% ogólnych dochodów całej grupy gospodarstw, podczas gdy 20% osób najgorzej sytuowanych ? 8,2% (w 2001 r. odpowiednio 39,3% i 8,3%). W gospodarstwach emerytów i rencistów analogiczne wskaźniki wynosiły w 2002 r. 35,4% i 8,6% (w 2001 r. odpowiednio 35,3% i 8,7%).

WYDATKI

Poziom przeciętnych miesięcznych nominalnych wydatków w gospodarstwach domowych ogółem w 2002 r. wyniósł 624,99 zł w przeliczeniu na osobę, w tym na towary i usługi konsumpcyjne ? 599,20 zł. Różnice w poziomie przeciętnych miesięcznych wydatków na osobę między poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych były stosunkowo duże. Jeśli za punkt odniesienia przyjmie się przeciętne miesięczne wydatki gospodarstw ogółem, to poziom wydatków wyższy od przeciętnego zrealizowały gospodarstwa pracujących na własny rachunek (o 27,6%), emerytów (o 22,4%) oraz pracowników (o 2,6%), a poziom niższy ? gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (o 23,4%), rolników (o 22,0%) oraz rencistów (o 11,7%).

W 2002 r. w gospodarstwach ogółem realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne były wyższe w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,4%. Realny wzrost wydatków nastąpił w gospodarstwach domowych rolników (o 4,5%), pracujących na własny rachunek (o 3,3%) oraz emerytów (o 0,4%). Realny spadek wydatków odnotowano w gospodarstwach domowych pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (o 1,5%) oraz rencistów (o 0,9%). Nie uległa zmianie, w porównaniu z rokiem poprzednim, realna wartość wydatków gospodarstw domowych pracowników.

W ogólnych wydatkach gospodarstw domowych dominującą pozycję nadal zajmują wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe. W 2002 r. gospodarstwa domowe przeznaczały na tę grupę potrzeb przeciętnie 29,5% ogółu swych wydatków, czyli o 1,5 pkt procentowego mniej niż w 2001 r.

Wydatki związane z użytkowaniem mieszkania w 2002 r. stanowiły 19,9% ogółu kwot wydatkowanych przez gospodarstwa domowe w ciągu miesiąca, co w porównaniu z rokiem poprzednim oznacza wzrost ich udziału o 1,1 pkt.

Stałe opłaty mieszkaniowe (tj. czynsz, opał, energia elektryczna i cieplna, gaz) dominujące wśród wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe z tytułu użytkowania mieszkania stanowiły 15,9% łącznych wydatków na wszystkie grupy potrzeb (w 2001 r. ? 15,4%).

Zmiany udziału wydatków na pozostałe grupy potrzeb w gospodarstwach ogółem nie przekraczały ?0,2 pkt. W poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zmiany te były jednak wyraźniejsze.

Czynnikiem istotnie różnicującym poziom i strukturę wydatków gospodarstw domowych jest ich sytuacja dochodowa. Wyraża się to m.in. w większym obciążeniu budżetów rodzin najuboższych wydatkami na zaspokojenie podstawowych potrzeb, czyli wydatkami na  żywność oraz stałe opłaty mieszkaniowe. W 2002 r. w budżetach 20% osób o najniższych dochodach w gospodarstwach domowych ogółem wydatki te stanowiły 58,2% (w gospodarstwach pracowników ? 58,4%, a w gospodarstwach emerytów i rencistów - 59,3%). U 20% osób o najwyższych dochodach natomiast wydatki podstawowe nie sięgały połowy ogółu wydatków (w gospodarstwach ogółem ? 36,2%, pracowników ? 32,1%, emerytów i rencistów ? 42,5%). W porównaniu z 2001 r. w gospodarstwach ogółem udział wydatków podstawowych w obydwu porównywanych podgrupach zmniejszył się odpowiednio o 1,5 pkt i 1,9 pkt, w rodzinach pracowników - o 1,7 pkt i 2,6 pkt, a wśród emerytów i rencistów ? o 3,0 pkt i 2,2 pkt.

W 2002 r. poziom przeciętnych miesięcznych wydatków 20% osób o najwyższych dochodach w gospodarstwach ogółem wynosił 1209,08 zł na osobę i był 4,1-krotnie wyższy od poziomu wydatków 20% osób o najniższych dochodach (w 2001 r. ? 3,9-krotnie wyższy). W gospodarstwach pracowników 20% osób najzamożniejszych wydawało przeciętnie miesięcznie 1268,74 zł na osobę, tj. 4,3-krotnie więcej niż 20% osób najbiedniejszych (w 2001 r. ? 4,0-krotnie więcej), a w gospodarstwach emerytów i rencistów - 1212,03 zł na osobę, tj. 3,7-krotnie więcej (w 2001 r. ? 3,5-krotnie więcej).

W gospodarstwach ogółem, a także w obu zaprezentowanych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych najmniejsze było zróżnicowanie wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe (wydatki żywnościowe 20% osób o najwyższych dochodach były ok. 2-krotnie wyższe od analogicznych wydatków 20% osób o najniższych dochodach). Znacznie bardziej zróżnicowane były, zależnie od grupy potrzeb i grupy gospodarstw, wydatki na towary nieżywnościowe i usługi (przeciętnie ponad 5-krotnie w gospodarstwach ogółem oraz u pracowników i ponad 4,5-krotnie u emerytów i rencistów).

SPOŻYCIE ILOŚCIOWE ŻYWNOŚCI

W porównaniu z 2001 r. w badanych gospodarstwach domowych poziom spożycia podstawowych artykułów żywnościowych nie uległ istotnym zmianom.

Poziom konsumpcji mięsa i jego przetworów, serów, owoców i ziemniaków był bardzo zbliżony do notowanego w 2001 r.

Większe niż w 2001 r. było w gospodarstwach spożycie makaronu, kasz, ryżu i płatków (o ok. 6%), jogurtów i napojów mlecznych (o ok. 4%) oraz jaj i warzyw (o 2%).

Najbardziej, bo o ok. 5%, zmniejszyło się spożycie ryb i przetworów. O ok. 4% niższe było spożycie świeżego mleka, a o ok. 2-3% - pieczywa, cukru, mąki oraz śmietany. Mniejszemu spożyciu tłuszczów roślinnych (spadek o ok. 2%) towarzyszyła zwiększona konsumpcja masła (wzrost o 3%).

Na zróżnicowanie i wielkość spożycia wielu artykułów żywnościowych w dużej mierze nadal wpływała sytuacja dochodowa gospodarstwa.

W gospodarstwach 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa), spożywano często kilkakrotnie więcej niż w gospodarstwach o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa), relatywnie droższych produktów żywnościowych, jak np. wysokogatunkowych przetworów mięsnych, jogurtów, napojów mlecznych, świeżych owoców (zwłaszcza bananów, owoców cytrusowych, pestkowych i jagodowych), przetworów owocowych i ziemniaczanych oraz mieszanek warzywnych, a  także masła, serów, ryb i ich przetworów. W gospodarstwach tych odnotowano również wyższe spożycie wód mineralnych, soków pitnych, wyrobów ciastkarskich i cukierniczych. Przykładowo, w rodzinach pracowników osiągających najwyższe dochody (V kwintyl) w 2002 r. spożywano 4-krotnie więcej niż w rodzinach o najniższych dochodach (I kwintyl), wysokogatunkowych przetworów mięsnych, ponad 3-krotnie więcej - jogurtów i napojów mlecznych, a ponad 2-krotnie więcej - świeżych owoców, masła, serów oraz ryb.

W gospodarstwach emerytów i rencistów o wysokich (V grupa kwintylowa) i niskich (I grupa kwintylowa) dochodach zróżnicowanie wielkości konsumpcji tych artykułów żywnościowych niekiedy było większe, np. w przypadku jogurtów i napojów mlecznych ? 4-krotne.

Podobne zróżnicowania w obydwu analizowanych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw, jak i w gospodarstwach ogółem, odnotowano w ostatnich dwóch latach.

Sytuacja dochodowa zarówno gospodarstw pracowników, jak i emerytów i rencistów, nie wpływała na istotne zróżnicowanie wielkości konsumpcji podstawowych artykułów żywnościowych (relatywnie tańszych), takich jak np. mąka, pieczywo, makaron, tłuszcze roślinne, cukier, jaja, świeże warzywa i ziemniaki.

W obydwu grupach dochodowych gospodarstw widoczna jest nieco niższa niż przed rokiem wielkość spożycia wielu analizowanych artykułów żywnościowych. Spadki spożycia odnotowano m.in. w przypadku świeżych grzybów, owoców jagodowych, pestkowych oraz bananów, ryb i przetworów, świeżego mleka, serów twarogowych, margaryny, pieczywa, wędlin niedrobiowych.

Wyższe od ubiegłorocznego było natomiast, zarówno w gospodarstwach o najniższych jak i o najwyższych dochodach, spożycie m.in. makaronu, kasz, ryżu i płatków, drobiu, olejów roślinnych, serów dojrzewających i topionych, jaj, jabłek i owoców cytrusowych, warzyw, wyrobów ciastkarskich, wód mineralnych i soków. W gospodarstwach z I grupy kwintylowej (najuboższych) wzrosła ponadto konsumpcja cukru i kawy, a w gospodarstwach z V grupy kwintylowej (najbogatszych) ? wołowiny, jogurtów i napojów mlecznych, masła i przetworów owocowych.

WYPOSAŻENIE W PRZEDMIOTY TRWAŁEGO UŻYTKOWANIA

W 2002 r. wyraźną poprawę wyposażenia gospodarstw domowych odnotowano jedynie w przypadku sprzętu komputerowego i telefonu komórkowego. Spośród sprzętu radiowo-telewizyjnego zwiększyło się głównie wyposażenie w tzw. wieże i wideokamery, a wśród artykułów gospodarstwa domowego ? w zmywarki do naczyń i kuchenki mikrofalowe.

Statystycznie na każde badane w 2002 r. gospodarstwo domowe przypadał co najmniej 1 telewizor do odbioru w kolorze (przy 3% gospodarstw nie posiadających), co drugie gospodarstwo miało magnetowid (odtwarzacz) i urządzenie umożliwiające odbiór programów telewizji satelitarnej (kablowej). Tzw. wieżę, czyli stereofoniczny zestaw do odbierania, rejestracji i odtwarzania dźwięku miało 42% gospodarstw. W co piątym gospodarstwie odnotowano posiadanie komputera osobistego (blisko 1/2 z dostępem do Internetu). Prawie co czwarta rodzina miała kuchenkę mikrofalową, a co trzecia - telefon komórkowy. Niemal połowa gospodarstw dysponowała samochodem osobowym, a ok. 63% miało w swoim wyposażeniu rower (na 100 gospodarstw przypadało 95 sztuk). Podobnie, jak przed rokiem, relatywnie niewielki odsetek gospodarstw posiadał wideokamerę (ok. 5%), motocykl (ok. 4%), czy zmywarkę do naczyń (ok. 3%).

Nadal występuje wyraźna korelacja między poziomem uzyskiwanych przez dany typ gospodarstwa dochodów a jego wyposażeniem w różnego rodzaju dobra trwałego użytkowania, choć z roku na rok zróżnicowanie to zmniejsza się.

Podobnie jak w 2001 r., gospodarstwa o wysokich dochodach (V grupa kwintylowa) częściej niż gospodarstwa mające niskie dochody (I grupa kwintylowa), posiadały urządzenia nie warunkujące ich funkcjonowania, jak np. sprzęt komputerowy, wideokamerę, telefon komórkowy, zmywarkę do naczyń.

Przykładowo, w gospodarstwach pracowników 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) odnotowano więcej (na 100 gospodarstw) - niż w rodzinach 20% osób o  najniższych dochodach (I grupa kwintylowa) - m.in. zmywarek do naczyń (8-krotnie), drukarek komputerowych i kamer wideo (6-krotnie), komputerów (prawie 4-krotnie), telefonów komórkowych (prawie 3-krotnie), odtwarzaczy płyt kompaktowych, kuchenek mikrofalowych, a także samochodów osobowych (2-krotnie).

W gospodarstwach emerytów i rencistów zróżnicowanie to było mniej wyraźne i odnosiło się do nieco innej grupy dóbr. W najzamożniejszych rodzinach emerytów i rencistów 4-krotnie więcej było wideokamer, prawie 3-krotnie - zmywarek do naczyń, a blisko 2-krotnie więcej ? urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej niż w gospodarstwach o najniższych dochodach. W przypadku pralki automatycznej, kuchenki mikrofalowej i komputera było to 1,4-1,6-krotne zróżnicowanie.

Sytuacja dochodowa w obydwu grupach gospodarstw nie miała większego wpływu na ich wyposażenie m.in. w odbiornik telewizyjny do odbioru w kolorze i odbiornik radiowy, radiomagnetofon, maszynę do szycia, rower.

W ciągu roku w obydwu przedziałach dochodowych, zarówno w gospodarstwach ogółem, jak i pracowników oraz emerytów i rencistów, zaszły podobne zmiany ? wzrósł odsetek gospodarstw ze sprzętem komputerowym i odtwarzającym dźwięk (wieża), kuchenką mikrofalową, telefonem komórkowym oraz rowerem.

SUBIEKTYWNE OCENY SYTUACJI MATERIALNEJ

W 2002 r. ponad połowa badanych gospodarstw domowych (52%) oceniła swoją sytuację materialną jako przeciętną. Prawie co ósme gospodarstwo postrzegało aktualną sytuację materialną jako bardzo dobrą i raczej dobrą (ok. 13%), a co trzecie - jako złą i raczej złą (ok. 33%). Nadal najlepiej oceniały ją gospodarstwa pracujących na własny rachunek (ok. 28% jako co najmniej dobrą), a najgorzej - gospodarstwa emerytów i rencistów (ok. 37% jako złą i raczej złą).

W porównaniu z 2001 r. wzrosła liczba gospodarstw, które swoją sytuację materialną oceniały jako ponadprzeciętną (wzrost o 0,7 pkt), a praktycznie nie zmienił się odsetek gospodarstw, które postrzegały ją jako złą i raczej złą (spadek o 0,1 pkt). Pogorszenie opinii wystąpiło jedynie w gospodarstwach pracowników (wzrost odsetka ocen złych o 0,7 pkt), zaś poprawa w pozostałych gospodarstwach, zwłaszcza u emerytów i rencistów (wzrost o 0,5 pkt ocen przeciętnych, a o 1,2 pkt - dobrych i bardzo dobrych).

Widoczny jest wyraźny związek między poziomem uzyskiwanych przez gospodarstwo dochodów, a jego subiektywną oceną sytuacji materialnej. W gospodarstwach 20% osób o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa) najczęściej jest ona postrzegana jako zła i raczej zła ? w 2002 r. przez blisko 71% ogółu gospodarstw (także wśród rodzin pracowników oraz emerytów i rencistów). Gospodarstwa 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) relatywnie częściej własną sytuację materialną określają jako co najmniej dobrą ? w 2002 r. ok. 30% gospodarstw ogółem (ok. 34% rodzin pracowników i ok. 24% rodzin emerytów i rencistów).

ZASIĘG UBÓSTWA

Pomimo, że sytuacja materialna gospodarstw domowych w 2002 r. była przeciętnie nieco lepsza niż przed rokiem, dla części rodzin uległa ona pogorszeniu. Spowodowane to było głównie rosnącym bezrobociem oraz niekorzystną od wielu lat sytuacją finansową gospodarstw domowych powiązanych z rolnictwem.

Z szacunków dokonanych na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2002 r. ok. 58% osób żyło w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od minimum socjalnego1 przyjętego za granicę sfery niedostatku (w 2001 r.- ok. 57%). Zasięg ubóstwa skrajnego, za granicę którego przyjęto poziom minimum egzystencji2, oszacowano natomiast na ok. 11% wobec 9,5% w 2001 r.

Odsetek osób żyjących w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od tak zwanej ustawowej granicy ubóstwa3 wyniósł w 2002 r. ? 18,5% (w 2001 r. - 15%).

Podobnie jak w 2001 r., tendencja wzrostowa jeżeli chodzi o zasięg ubóstwa ustawowego oraz skrajnego, dotyczyła w większym stopniu gospodarstw domowych ludzi młodych lub w wieku średnim niż osób starszych oraz rodzin mieszkających na wsi.

W 2002 r. wzrósł do 18,4% zasięg ubóstwa relatywnego4 (w 2001 r. ? 17%). Wzrost zasięgu ubóstwa relatywnego w powiązaniu z ocenami dotyczącymi procentowego wzrostu liczby osób żyjących zarówno poniżej ustawowej granicy ubóstwa, jak i poniżej minimum egzystencji, może świadczyć o wzrastającej nierówności w sytuacji dochodowej i poziomie spożycia wśród polskiego społeczeństwa.

Wskaźnikiem odzwierciedlającym postrzeganie własnego poziomu życia przez społeczeństwo są m.in. oceny dotyczące zasięgu ubóstwa subiektywnego. Odsetek gospodarstw domowych, których poziom dochodów był niższy od subiektywnych granic ubóstwa szacowanych według metody lejdejskiej5 zmalał do ok. 30% w końcu 2002 r. (z ok. 32% w końcu 2001 r.), prawdopodobnie głównie ze względu na wzrost realnej wartości świadczeń emerytalnych.

Dla oceny zjawiska ubóstwa istotne jest również określenie jego głębokości, której powszechnie stosowaną miarą jest wskaźnik luki dochodowej lub wydatkowej6. Z badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2002 r. wskaźnik średniej luki wydatkowej dla gospodarstw żyjących poniżej minimum socjalnego wyniósł 37% (w 2001 r. - 34%), dla gospodarstw żyjących w sferze ubóstwa relatywnego - 21% (w 2001 r. - 22%), natomiast dla gospodarstw o wydatkach niższych od ustawowej granicy ubóstwa - 23% (w 2001 r. - 21%). Poziom wydatków gospodarstw domowych ze sfery ubóstwa skrajnego był z kolei niższy średnio o 20% (w 2001 r. ? o 19%) od minimum egzystencji przyjętego za granicę ubóstwa. W przypadku gospodarstw żyjących w sferze ubóstwa subiektywnego średnia luka dochodowa wynosiła zarówno w 2001 r., jak i w 2002 r.- 27%.

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE UBÓSTWO

Wyniki badań z 2002 r. potwierdzają wnioski z lat poprzednich dotyczące wpływu czynników społeczno-ekonomicznych na zróżnicowanie zasięgu ubóstwa w Polsce.

Coraz ważniejszym czynnikiem decydującym o statusie społecznym, w tym o sytuacji materialnej jednostki i jej rodziny, jest miejsce zajmowane na rynku pracy. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby wykluczone z rynku pracy na skutek bezrobocia.

W 2002 r. wśród gospodarstw domowych, w skład których wchodziła przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 23%, podczas gdy wśród gospodarstw, w których nie było osób bezrobotnych ? ok. 8%. W najtrudniejszej sytuacji były rodziny, których podstawę utrzymania stanowiły świadczenia społeczne (stopa ubóstwa skrajnego - 34%). Pauperyzacji sprzyja również wykonywanie niskopłatnej pracy. Dotyczy to głównie osób o niskim poziomie wykształcenia, pracujących na stanowiskach robotniczych. Niskie wykształcenie stało się trwałym korelatem ubóstwa, niezależnie od tego, jaką miarę biedy zastosujemy. Wyższe wykształcenie praktycznie całkowicie odsuwa zagrożenie ubóstwem skrajnym. Wśród gospodarstw domowych, których głowa miała wykształcenie średnie odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji wyniósł w 2002  r. ok. 5%, wykształcenie zasadnicze zawodowe - 14%, natomiast wykształcenie podstawowe - ok. 21%.

Ubóstwem w Polsce relatywnie często zagrożeni są ludzie młodzi, w tym w dużej części - dzieci, głównie z rodzin wielodzietnych i niepełnych. W 2002 r. poniżej minimum egzystencji żyło ok. 37% osób w rodzinach małżeństw z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu, ok. 17% osób w rodzinach małżeństw z 3 dzieci na utrzymaniu i ok. 13% - w rodzinach samotnych matek lub ojców z dziećmi na utrzymaniu (w 2001 r. ? odpowiednio: ok. 33%, ok. 14% i ok. 12%). Należy podkreślić, że warunki finansowe decydują w dużym stopniu o dostępie do edukacji i mogą być jedną z najważniejszych barier rozwoju młodego człowieka.

Pomimo że ubóstwo w Polsce dotyka często ludzi młodych, to wyniki analiz wskazują także na trudną sytuację znacznej części osób starszych. Ze względu na swój wiek i stan zdrowia osoby starsze mają bowiem ograniczone możliwości podejmowania aktywnych działań zmierzających do poprawy swojej sytuacji materialnej. Często są to osoby samotne co pogłębia problemy finansowe. Osoby te nie zawsze mogą liczyć na pomoc rodziny. Nawet jeśli mieszkają wspólnie z dziećmi, to w sytuacji bezrobocia, a w gospodarstwach rolników występujących trudności w zbycie produktów rolnych, często właśnie świadczenia emerytalne stanowią jedyne regularne źródło dochodów w rodzinach wielopokoleniowych. W 2002 r. wśród osób liczących co najmniej 65 lat co 13 osoba żyła w sferze ubóstwa skrajnego. Pozostawanie w dłuższym okresie czasu w sferze ubóstwa skrajnego oznacza nie tylko brak możliwości zaspokojenia jakichkolwiek potrzeb wyższego rzędu, ale również potrzeb elementarnych w zakresie wyżywienia czy ochrony zdrowia.

Występujące w Polsce różnice w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego między miastem a wsią oraz między poszczególnymi regionami, znajdują swe odzwierciedlenie w danych dotyczących zasięgu ubóstwa. Relatywnie najczęściej w ubóstwie żyją rodziny na wsi oraz w małych miasteczkach, najrzadziej ubóstwem dotknięci są mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich. W 2002 r. w skrajnym ubóstwie w miastach żyło ok. 7% osób, w tym w dużych ośrodkach miejskich liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców ? 2,5%, natomiast w miastach do 20 tys. mieszkańców ? ok. 11%. Na wsi poniżej granicy ubóstwa przyjętej na poziomie minimum egzystencji żyło ok. 17% osób. Najwyższym odsetkiem ubogich osób na wsi odznaczały się gospodarstwa nie mające własnego gospodarstwa rolnego i utrzymujące się głównie ze źródeł niezarobkowych innych niż emerytura i renta. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały się osoby żyjące w regionach kraju o szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. Do najbardziej zagrożonych ubóstwem należały województwa: warmińsko-mazurskie, podkarpackie, świętokrzyskie i lubelskie.