W sądzie lepiej?
W lutym weszły w życie przepisy zmieniające kodeks postępowania cywilnego. To prawda, mogą one ułatwić pracę sędziom. Być może przyśpieszą orzekanie i zwiększą skuteczność egzekwowania wyroków. Kłopot w tym, że istotnie pogorszą sytuację zwykłego obywatela. Wygląda na to, że bez adwokata w sądzie niczego już nie da się załatwić.
Pomoc niezbędnie konieczna
Zmiana ta ma fundamentalne znaczenie dla osób prowadzących spory cywilne. W praktyce oznacza nieformalny przymus adwokacki, bowiem bez pomocy fachowca zwykły obywatel nie będzie wiedział, jak zachować się przed sądem i jak skorzystać z przysługujących mu praw. W szczególny sposób uderzy to w osoby niezamożne, których nie będzie stać na wynajęcie adwokata. Teoretycznie w takiej sytuacji można starać się o adwokata z urzędu. Nie jest to jednak takie proste. Po pierwsze, nie każdy taką pomoc otrzyma. Po drugie, nie jest tajemnicą, że tzw. urzędówki traktowane są przez adwokatów per noga, co oznacza, że często wywiązują się oni z tego obowiązku w sposób dalece nonszalancki.
Każdej stronie przysługiwać powinny równe środki walki procesowej. Nie ulega wątpliwości, że na ringu nie powinni ze sobą walczyć zawodnicy o różnej wadze i sile. Autorzy nowelizacji wyszli jednak z założenia, że błędne jest oczekiwanie, by zniwelowanie tej różnicy należało do sędziego. Sąd powinien pozostać bezstronny i rozstrzygnąć spór w sposób obiektywny i sprawiedliwy. Na sądzie spoczywa obecnie jedynie obowiązek pouczenia strony nieporadnej o konieczności ustanowienia fachowego pełnomocnika.
Zasadniczej zmianie ulega też podstawowe zadanie sądu. Dawniej sędzia zobowiązany był dążyć do wyjaśnienia wszystkich istotnych zagadnień, zaś wydane przez niego orzeczenie musiało odpowiadać rzeczywistości. Sąd wyposażony był zatem w kompetencje umożliwiające mu poznanie rzeczywistych stosunków łączących strony postępowania. Służyło temu m.in. prowadzenie dochodzenia z urzędu nawet przy bierności uczestników postępowania, możność wychodzenia poza materiał przedstawiony przez strony czy kontrolowanie czynności stron.
Nie jest tajemnicą, że tzw. urzędówki traktowane są przez adwokatów per noga, co oznacza, że często wywiązują się oni z tego obowiązku w sposób dalece nonszalancki
Prawda, ale jaka?
Obecnie zwyciężyło przekonanie, że poznanie prawdy i wydanie trafnego rozstrzygnięcia sprawy w lepszym stopniu osiąga się poprzez aktywizację oraz zaangażowanie stron postępowania. To interes strony jest najskuteczniejszym i najsprawniejszym sposobem uzyskania niezbędnego materiału dowodowego. Natomiast obciążenie sędziego nadmiarem obowiązków polegających na zbieraniu dowodów i wyszukiwaniu faktów w celu ich uzupełnienia jest albo fikcją, albo elementem przyczyniającym się do paraliżu pracy sądów. Sąd zatem rozstrzygać będzie sprawy na podstawie dowodów i środków przedstawionych przez strony, nawet jeśli wydane na tej podstawie orzeczenie nie odpowiadałoby rzeczywistości.
Jest to innowacja rewolucyjna, zaś jej konsekwencją jest zmiana zakresu ochrony, na jaką można liczyć w sądzie. Teraz to strona rozporządzać będzie swymi prawami. Sam zainteresowany określać będzie granice żądanej ochrony prawnej, od niego wyłącznie zależeć będzie, co stanowić ma przedmiot sprawy i mieć decydujący wpływ na jej rozwój. Również na gruncie dotychczas obowiązujących przepisów obowiązywała ta zasada. Nowela kodeksu postępowania cywilnego znosi jednak występujące dotychczas wyjątki od niej. Do tej pory w sprawach o roszczenia alimentacyjne, o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, jak też w sprawach z zakresu prawa pracy sąd orzekał na podstawie przytoczonych przez stronę faktów, nawet gdy roszczenie nie było objęte żądaniem lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym. Na gruncie nowych przepisów sąd w żadnym wypadku nie będzie już mógł wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem strony, ani zasądzać ponad to żądanie.
Zmiana właściwości rzeczowej
Praktyczne znaczenie będą też miały zmiany w zakresie właściwości rzeczowej sądów w sprawach o prawa majątkowe. Dotychczas sądy rejonowe rozpoznawały sprawy o wartości przedmiotu sporu do 30 000 zł. Powyżej tej kwoty właściwe były sądy okręgowe. Obecnie granicę przesuwa się do 75 000 zł, a w sprawach gospodarczych, tj. pomiędzy przedsiębiorcami aż do 100 000 zł. Dodać można, że przepisy o postępowaniu uproszczonym o sprawy drobne wynikające z umów będą mieć zastosowanie w sprawach o wartości przedmiotu sporu do 10 000 zł, zamiast dotychczasowych 5000 zł.
Spór, czyli pieniądze
Istotne zmiany dotyczą również tzw. zabezpieczenia, zwanego zarządzeniem tymczasowym. Chodzi tu o decyzje sądów mające zapewnić ewentualną egzekucję należności, np. poprzez zajęcie majątku dłużnika. Postępowanie zabezpieczające służy udzieleniu natychmiastowej ochrony roszczeniu strony postępowania. Dzięki niemu następuje zabezpieczenie dochodzonego w postępowaniu cywilnym roszczenia. Jest to postępowanie pomocnicze, tzn. służy temu, aby cel postępowania głównego został później osiągnięty. Zabezpiecza ewentualną przyszłą egzekucję, zapobiega niesumiennym zabiegom nieuczciwego dłużnika, a zatem zapewnia, by wydane potem orzeczenie mogło zostać należycie wykonane.
W tej materii zmiany mają zasadnicze znaczenie. Ustawodawca nie tylko wyjaśnił wiele kwestii budzących wątpliwości w praktyce, ale nadał im nowe znaczenie. Na gruncie nowych przepisów możliwe będzie uzyskanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd powszechny lub sąd polubowny. Uzyskanie zabezpieczenia będzie możliwe w przypadku zaistnienia dwóch warunków, tj. niezbędne będzie uprawdopodobnienie roszczenia (nie jest wymagane jego udowodnienie) oraz wykazanie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia.
Z punktu widzenia sytuacji obywateli warto wskazać na zmiany mające ułatwić egzekucję orzeczeń sądów, zwiększyć jej efektywność, co przełożyć się powinno na zwiększenie zainteresowania dochodzeniem swych praw. Znaczącym problemem są wielokrotnie zdarzające się przypadki bezskuteczności egzekucji oraz problemy z ustaleniem i wskazaniem majątku dłużnika. W tym celu uproszczono postępowanie o wyjawienie majątku. Będzie ono możliwe nie tylko w przypadku wykazania, że na skutek prowadzonej dotychczas egzekucji nie nastąpiło pełne zaspokojenie zasądzonej należności, ale również na wcześniejszym etapie, tj. w przypadku stwierdzenia, że zajęty w egzekucji majątek nie rokuje zaspokojenia. W przypadku uchylania się dłużnika przed tym obowiązkiem, sąd będzie mógł z własnej inicjatywy, a nie jak dotychczas jedynie na wniosek strony, zastosować środki przymusu, takie jak skazanie na grzywnę lub nakazanie przymusowego doprowadzenia oraz zastosowanie aresztu nieprzekraczającego miesiąca.
Nowe sposoby egzekucji
Nowela przewiduje również możliwość odpłatnego zlecania komornikowi poszukiwania majątku dłużnika. Może to przynieść korzystny rezultat w sytuacji, w której wierzyciel nie posiada dostatecznych wiadomości o składnikach majątku dłużnika oraz o ich lokalizacji. Warto dodać, że komornik sądowy będzie miał dostęp do informacji o dłużniku pochodzących od organów i instytucji nieuczestniczących w postępowaniu, takich jak organy administracji publicznej, organy podatkowe, organy rentowe, banki czy nawet spółdzielnie mieszkaniowe i inne podmioty zarządzające mieszkaniami i lokalami użytkowymi. Każdy przed skierowaniem swojej sprawy do egzekucji będzie mógł uzyskać od komornika informacje o ewentualnych innych już prowadzonych przeciw dłużnikowi postępowaniach egzekucyjnych, o stosowanych sposobach egzekucji, ich stanie i wyegzekwowanych od dłużnika roszczeniach. Dostęp do takich informacji ma umożliwić dokonanie właściwej oceny szans i celowości prowadzenia egzekucji i w pewnych sytuacjach pozwoli oszczędzić ponoszone koszty.
Ustawodawca w celu ułatwienia i przyspieszenia postępowania egzekucyjnego wprowadził nowe sposoby egzekucji i zmodyfikował już istniejące. Wśród istotnych zmian warto wskazać na ułatwienie zbywania ruchomości z wolnej ręki, wprowadzenie uproszczonej egzekucji z nieruchomości (odnośnie do niezabudowanych nieruchomości gruntowych lub nieruchomości zabudowanych, lecz nieużytkowanych). Umożliwia się też egzekucję przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa w całości, co w większości przypadków może przynieść lepsze rezultaty niż spieniężanie ich poszczególnych składników.
Niemożliwe jest usunięcie eksmitowanego do czasu znalezienia przez niego lub wskazania odpowiedniego pomieszczenia przez gminę lub wierzyciela
Zmianą o ogromnej wadze społecznej jest budząca ogromne kontrowersje kwestia dopuszczalności tzw. eksmisji na bruk. Ustawodawca zniósł taką możliwość, uznając ją za niehumanitarną. Dokonanie eksmisji z lokalu mieszkalnego będzie się wiązało z jednoczesnym obowiązkiem dostarczenia eksmitowanemu pomieszczenia tymczasowego. Niemożliwe jest usunięcie eksmitowanego do czasu znalezienia przez niego lub wskazania odpowiedniego pomieszczenia przez gminę lub wierzyciela. Dalsze utrudnienia występują w przypadku eksmitowania osób małoletnich lub ubezwłasnowolnionych, czynności komornika uzależnione będą od orzeczenia sądu opiekuńczego. Warto zaznaczyć, że tymczasowe pomieszczenie nie musi odpowiadać standardom lokalu, z którego prowadzi się eksmisję. Pomieszczenie takie musi nadawać się do zamieszkania, zapewniać co najmniej 5 mkw. powierzchni mieszkalnej na jedną osobę oraz znajdować się w tej samej miejscowości lub miejscowości pobliskiej, jeśli nie pogorszy to nadmiernie warunków życia osób przekwaterowywanych.
