Warunki działania oraz perspektywy polskich przedsiębiorstw

Przedstawiana publikacja jest ostatnią na temat nowych przedsiębiorstw w Polsce z serii prezentowanych przez GUS od 1997 r. przygotowywanych w ramach nadzorowanych

i finansowanych przez Eurostat dwóch projektów pilotażowych: ?Nowo powstałe przedsiębiorstwa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej? oraz ?Demografia małych i średnich przedsiębiorstw?.

W publikacji prezentowane są dane za cały okres obejmowany tymi badaniami. Zawarto więc

w niej dane o przedsiębiorstwach powstałych w latach 1995 ? 2000, opis warunków w jakich prowadzona była w tych jednostkach działalność gospodarcza, a także charakterystykę osób podejmujących tę działalność.

1.Zakres i metodologia badania

Publikację opracowano na podstawie wyników badań nowo powstałych przedsiębiorstw prowadzonych w systemie corocznych badań reprezentacyjnych. Każdego roku badaniami obejmowana była próba ok.

2 tys. podmiotów pośród tych, które w ciągu roku kalendarzowego poprzedzającego badanie zgłaszały do rejestru REGON zamiar rozpoczęcia działalności gospodarczej, z wyłączeniem tych jednostek, których podstawową działalność zaklasyfikowano do rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa.

Wyniki charakteryzujące zbiorowość nowo tworzonych przedsiębiorstw odnoszą się jedynie do tych, które były jednostkami aktywnymi w chwili prowadzenia badania. W opracowaniu zamieszczone zostały również podstawowe dane o jednostkach, które w chwili prowadzenia badania nie prowadziły działalności gospodarczej mimo jej wcześniejszego zarejestrowania.

2. Przedsiębiorstwa według stanu ich aktywności

Na podstawie wyników kolejnych badań można stwierdzić, że w chwili ich prowadzenia tylko część podmiotów była aktywna gospodarczo lub deklarowała prowadzenie działalności sezonowej. Dla jednostek rejestrowanych w 1995 r. odsetek jednostek aktywnych we wrześniu roku następnego kształtował się na poziomie 60%. W kolejnych dwóch latach odsetek ten zwiększył się do 68%. Począwszy od 1998 r. dotychczasowa tendencja zostaje odwrócona: obserwowany spadek podmiotów aktywnych aż do 59% w ostatnim badaniu jest sygnałem pogarszającej się sukcesywnie od 1998 r. sytuacji ekonomicznej, w jakiej znalazły się polskie przedsiębiorstwa.

W pierwszym roku badanego okresu najłatwiej kontynuowały swoją działalność podmioty prowadzące działalność w zakresie przemysłu, budownictwa i transportu. We wszystkich tych trzech obszarach udział jednostek aktywnych wśród wszystkich nowo rejestrowanych utrzymywał się na poziomie 64%. Największe trudności w kontynuowaniu swojej działalności miały natomiast podmioty prowadzące działalność w zakresie handlu (58% jednostek aktywnych). Tendencja wzrostowa odsetka przedsiębiorstw aktywnych utrzymała się w przemyśle, budownictwie i handlu do 1997 r., a w transporcie do 1998 r. W ostatnich trzech latach najbardziej istotny spadek odsetka przedsiębiorstw aktywnych w momencie prowadzenia badania odnotowano w budownictwie (do 51% w 2000 r.), a najmniej znaczący - w przemyśle.

3. Sposoby tworzenia nowych przedsiębiorstw

Z uwagi na sposób, w jaki powstawały nowo rejestrowane przedsiębiorstwa, w badaniu rozróżniano dwie grupy podmiotów:

przedsiębiorstwa nowe, tj. takie które tworzą całkowicie nowe czynniki produkcyjne i nowe miejsca pracy;

przedsiębiorstwa powstałe w drodze różnego typu przekształceń całego bądź części przedsiębiorstwa sektora prywatnego lub publicznego, w tym w drodze prywatyzacji.

Ogromna większość nowo powstałych przedsiębiorstw to te, które powstały według pierwszego z powyższych kryteriów. Odsetek tak tworzonych jednostek zwiększał się systematycznie z 86% w 1996 r. do 94% w 2000 r.

W przedsiębiorstwach klasyfikowanych do poszczególnych obszarów działalności,

w ostatnim roku badania najwięcej nowych jednostek tworzono w budownictwie (99%)

i w transporcie (98%), najmniej ? w hotelarstwie i gastronomii (92%). W całym analizowanym okresie najbardziej systematyczna i wyraźna tendencja wzrostowa udziału jednostek powstających jako całkowicie nowe charakteryzowała przemysł i budownictwo, co jest wynikiem prowadzonej na coraz mniejszą skalę restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw obu tych obszarów gospodarki.

4. Charakterystyka przedsiębiorstw aktywnych

Wyniki badania wskazują, że pośród wszystkich nowo tworzonych każdego roku przedsiębiorstw przeważająca większość to jednostki osób fizycznych. W całej zbiorowości aktywnych jednostek ich udział wynosi odpowiednio 84 - 85% i jest zbliżony w każdym roku omawianego okresu

Ogromna większość nowych przedsiębiorstw jest tworzona na terenie miast, co warunkuje struktura demograficzna i ekonomiczna Polski, przy czym w kolejnych latach odsetek nowo tworzonych przedsiębiorstw w miastach i na wsi uległa zmianie: na początku omawianego okresu na cztery przedsiębiorstwa tworzone w miastach przypadało jedno tworzone na wsi, w 2000 r. relacja ta wyniosła 3:1.

Biorąc pod uwagę kryterium wielkości nowo tworzonych przedsiębiorstw, zdecydowanie przeważały wśród nich podmioty małe, w których pracowali tylko właściciele lub właściciele wraz z pomagającymi im członkami rodzin. Odsetek ten w kolejnych latach ulegał zwiększeniu,

z poziomu z 62% w roku 1995 do 73% w 2000 r. Na sytuację tę częściowo wpłynęło tworzenie się dużej liczby jednoosobowych podmiotów gospodarczych osób fizycznych, które wynajmowały się do pracy na rzecz innego przedsiębiorstwa, bez podejmowania jakiegokolwiek ryzyka związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Uwzględniając rodzaj podejmowanej przez jednostki działalności, dane zebrane w badaniach w kolejnych latach potwierdzają wyniki innych badań i świadczą o tym, że nowi przedsiębiorcy najchętniej podejmowali działalność handlową. Najwyższy odsetek jednostek handlowych wśród wszystkich nowych przedsiębiorstw odnotowuje się w pierwszym roku analizowanego okresu (42%). W kolejnych latach ulega on spadkowi, w efekcie czego w ostatnich dwóch latach już tylko co trzecie nowo tworzone przedsiębiorstwo prowadzi działalność handlową. W grupie przedsiębiorstw podejmujących pozostałą działalność usługową obserwuje się przeciwną tendencję. Przy pewnych wahaniach zwiększał się ich odsetek w kolejnych latach powodując, że w ostatnim roku badanego okresu także co trzeci nowy przedsiębiorca rozpoczynał działalność w tym zakresie. Kolejną co do wielkości grupę tworzyły nowe jednostki budowlane, których odsetek kształtował się przez prawie cały badany okres na poziomie 13%. Jednostki przemysłowe tworzone były z mniejszą intensywnością w ostatnich czterech latach badania niż w okresie pierwszych dwóch lat, stanowiąc odpowiednio 10 - 11% i 13 - 15% wszystkich nowych podmiotów. W innych analizowanych obszarach działalności, tworzono mniejszą liczbę jednostek. Dla transportu odsetek nowych podmiotów stanowił co najwyżej 10% łącznej ich liczby (w 2000 r. 8%), a w obszarze hoteli i gastronomii co najwyżej 5% (w 2000 r. ? 4%).

5. Charakterystyka właścicieli przedsiębiorstw

Osobami tworzącymi nowe podmioty gospodarcze w całym badanym okresie byli dwukrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Dominującą grupę właścicieli nowych przedsiębiorstw stanowiły osoby w wieku 30 ? 39 lat, należało do nich bowiem blisko 40% jednostek. W kolejnych latach aktywność tej grupy osób zmniejszała się, do 30% w ostatnim roku badania. Najwyższy odsetek jednostek zakładanych przez osoby fizyczne to jednostki, których właściciele posiadali różnego typu wykształcenie średnie. Osoby takie tworzyły w kolejnych latach stopniowo coraz więcej podmiotów aż do 46% w 1999 r. W ostatnim roku analizowanego okresu nastąpił znaczny spadek odsetka jednostek kierowanych przez osoby o wykształceniu średnim do 39% (najniższy poziom

w całym okresie). Co czwarta jednostka należała do osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, a nieznacznie tylko mniejszy odsetek przedsiębiorstw tworzyły osoby

z wykształceniem wyższym bądź pomaturalnym. Warto przy tym zauważyć, że odsetek podmiotów przedsiębiorstw tworzonych przez osoby z tej ostatniej grupy wzrósł wyraźnie w ostatnim roku do poziomu 30%. Najmniejszy procent właścicieli nowych przedsiębiorstw to osoby posiadające wykształcenie podstawowe (5%). Najczęściej właściciele nowych przedsiębiorstw to osoby wcześniej nigdzie nie pracujące lub zatrudnione jako pracownicy fizyczni. Każdego badanego roku takie osoby tworzyły przynajmniej co drugie nowe przedsiębiorstwo. Co czwarty podmiot tworzony był przez osoby pracujące wcześniej jako pracownicy umysłowi. Właściciele pozostałych jednostek kierowali wcześniej innymi firmami prywatnymi lub publicznymi bądź też byli zatrudnieni na stanowiskach technicznych lub inżynieryjnych.

6. Bariery napotykane przez przedsiębiorstwa przy prowadzeniu działalności

Przeprowadzone w kolejnych latach badania pozwoliły na zebranie informacji określających kondycję nowo powstających przedsiębiorstw. Podstawowym kryterium oceny takiej kondycji były trudności, na które napotykały jednostki przy prowadzeniu działalności. Trudności te podzielono na bariery, które mogły ograniczać produkcję (tzw. bariery podażowe) oraz takie, które nie pozwalały na sprzedaż wyprodukowanych wyrobów i usług na poziomie odpowiadającym możliwościom produkcyjnym jednostek (tzw. bariery popytowe).

W najlepszej sytuacji gospodarczej były przedsiębiorstwa, które nie zgłaszały żadnych trudności w prowadzeniu działalności. Ich procent nie różnił się znacząco do 1999 r. kształtując się w kolejnych latach na poziomie około 40%. Dopiero w ostatnim roku badania brak barier zgłosił wyraźnie mniejszy odsetek jednostek (36%). Wśród wszystkich podmiotów zgłaszających jakiekolwiek trudności, zdecydowaną większość stanowiły takie, których możliwości produkcyjne przewyższały popyt na produkowane wyroby lub usługi przy czym w omawianym okresie

w ostatnich latach odsetek takich podmiotów systematycznie zwiększał się (44% dla jednostek powstałych w 2000 r., podczas gdy dla jednostek powstałych w 1995 r. 32%). Wśród trudności popytowych największe znaczenie miały zbyt duża konkurencja oraz niedostateczne środki, jakimi dysponowali klienci.

Inny wpływ na podejmowaną działalność miały bariery podażowe czyli wynikające

z wewnętrznych warunków produkcyjnych. Zaledwie kilka procent jednostek napotykało tego typu bariery w pierwszych miesiącach po podjęciu działalności gospodarczej. W kolejnych latach ich odsetek zmniejszał się z 5% dla jednostek powstałych w 1995r. do 2% tych utworzonych w 2000 r. Do najczęściej zgłaszanych trudności podażowych zaliczyć należy niedostateczne środki finansowe, do najmniej dokuczliwych ? brak surowców oraz niedostateczną technologię.

W najtrudniejszej sytuacji były te jednostki, które przy rozwijaniu swojej działalności natrafiły jednocześnie na trudności popytowe i podażowe. Te podmioty miały najmniejsze możliwości utrzymania się na rynku. Należy podkreślić, że odsetek takich jednostek podlegał wahaniom w kolejnych latach wykazując nieznaczną tendencję spadkową. W ostatnim roku wyniósł on 18% wobec 23% w pierwszym roku badania.

7. Działalność inwestycyjna

Dane zebrane w kolejnych latach badania wskazują, że tylko część nowo powstałych jednostek ponosiła wydatki inwestycyjne na środki trwałe w pierwszym okresie prowadzenia działalności. W pierwszym roku analizowanego okresu 36% podmiotów prowadziło działalność inwestycyjną. W następnych latach odsetek ten stopniowo zmniejszał się do 23% w ostatnim roku. Tendencja taka zaobserwowana została dla obydwu grup przedsiębiorstw wyróżnionych ze względu na formę prawną, przy czym przedsiębiorstwa osób prawnych dużo częściej ponosiły wydatki na inwestycje niż osoby fizyczne. W pierwszym roku omawianego okresu dla osób prawnych odsetek ten wyniósł 50%, w ostatnim roku ? 36%, natomiast dla osób fizycznych - odpowiednio 33% i 20%.

Działalność inwestycyjna przedsiębiorstw była zróżnicowana w poszczególnych obszarach działalności, na co bez wątpienia ma wpływ odmienny charakter przedsiębiorstw poszczególnych rodzajów działalności z punktu widzenia konieczności ich wyposażenia w maszyny i urządzenia oraz miejsca niezbędnego do podjęcia i prowadzenia działalności. Dla przedsiębiorstw powstałych w 1995 r. najwyższy odsetek podmiotów inwestujących obserwowano wśród jednostek przemysłowych (51%), najniższy ? wśród jednostek handlowych (27%). W grupie przedsiębiorstw powstałych w 2000 r. odpowiedni odsetek wyniósł w przemyśle 23%, w handlu ? 20%. Najbardziej wyraźną tendencję spadkową odsetka jednostek ponoszących wydatki inwestycyjne obserwowano w transporcie (40% w 1995 r., 12% - w 2000 r.).