Warunki powstania i perspektywy przedsiebiorstw w latach 1995 - 1999

1. Zakres i metodologia badania.

Zgodnie z przyjętymi założeniami, każdego roku badaniami obejmowane były podmioty, które w ciągu całego roku poprzedzającego badanie zgłaszały do rejestrów podmiotów gospodarczych zamiar podjęcia działalności gospodarczej. Kartoteki do poszczególnych badań obejmowały wszystkie rejestrujące się przedsiębiorstwa, niezależnie od ich wielkości, lokalizacjii formy prawnej, prowadzące działalność

z zakresu przemysłu, budownictwa i różnego rodzaju usług. Z badania wyłączono podmioty, których działalność obejmowała rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo (a więc zaliczane do sekcji A i B według EKD).

Przyjęty zakres przedmiotowy badania obejmował następujące zagadnienia:

- stan aktywności jednostek,

- sposób tworzenia nowych podmiotów,

- forma prawna, wielkość i lokalizacja przedsiębiorstw oraz rodzaj prowadzonej przez nie działalności,

- podstawowe dane o właścicielach tworzonych zakładów osób fizycznych,

- warunki działalności nowych przedsiębiorców, w tym napotykane przez nich trudności.

2. Przedsiębiorstwa według stanu ich aktywności.

Przy ocenie stanu aktywności badanych przedsiębiorstw wyróżniano takie jednostki, które w momencie badania były jednostkami aktywnymi, w tym:

- prowadziły działalność gospodarczą,

- nie prowadziły działalności z uwagi na jej sezonowy charakter,

bądź też były jednostkami nieaktywnymi z uwagi na to, iż:

- nie podjęły działalności mimo jej zarejestrowania, ale zamierzały ją podjąć

w przyszłości,

- czasowo zawiesiły prowadzenie działalności z zamiarem jej wznowienia

w przyszłości,

- nigdy nie podjęły działalności mimo jej zarejestrowania i nie przewidywały jej podjąć,

- całkowicie zaprzestały prowadzenia działalności bez zamiaru jej wznowienia.

Liczba zarejestrowanych w kolejnych latach przedsiębiorstw spełniających przyjęte kryteria badania wyniosła: w 1995 r. - 374 tys., w 1996 r. - 608 tys., w 1997 r. - 486 tys. w 1998 r. - 453 tys. oraz w 1999 r. - 335 tys. Na podstawie danych zgromadzonych w kolejnych badaniach, tylko około 60% uznano za jednostki aktywne, prowadzące działalność gospodarczą w chwili ich badania (a więc w okresie od 1 do 2 lat po rejestracji) lub deklarujące prowadzenie działalności sezonowej. Pozostałe 40% spośród rejestrowanych przedsiębiorstw uznano za jednostki nieaktywne. Odsetek jednostek aktywnych w grupie wszystkich nowo rejestrowanych podmiotów zwiększał się systematycznie w kolejnych latach analizowanego okresu aż do 1997 r. od 60 do 68%. Z jednej strony mogło to być potwierdzeniem dobrych wyników uzyskiwanych

w tym okresie przez polską gospodarkę i łatwiejszych warunków prowadzenia działalności przez małe podmioty osób fizycznych stanowiących ogromną część nowo tworzonych przedsiębiorstw. Z drugiej jednak strony mogło to być związane

z poprawiającą się w latach 1996 - 1997 jakością rejestru, w wyniku wejścia w życie pod koniec 1995 r. Ustawy o statystyce publicznej. Ustawa ta nakładała na podmioty gospodarcze między innymi obowiązek zgłaszania do rejestru faktu zaprzestania lub zawieszenia działalności (art.42). W ostatnich dwóch latach prowadzenia badania tendencja ta została odwrócona, odnotowano bowiem ponowny dosyć wyraźny spadek odsetka podmiotów aktywnych (do 60%). Może to być świadectwem tego, że słabsze podmioty coraz częściej nie wytrzymywały nadmiernej konkurencji, w tym

w szczególności konkurencji ze strony innych, większych i mocniejszych podmiotów

i bardzo szybko po wejściu na rynek były zmuszone wycofać się z niego.

Rodzaj działalności podejmowanej przez przedsiębiorców miał także wpływ na możliwości utrzymania się nowych jednostek na rynku. W pierwszych latach badanego okresu stosunkowo najłatwiej było kontynuować działalność jednostkom przemysłowym, budowlanym i transportowym, najtrudniej - handlowym. W grupie jednostek powstałych w 1999 roku najwyższy odsetek aktywnych notowano nadal

w przemyśle i transporcie, natomiast w przypadku podmiotów prowadzących działalność hotelarską i gastronomiczną zmniejszył się on w istotnym stopniu. Najmniej znaczny spadek wspomnianego powyżej wskaźnika odnotowano w budownictwie.

Wśród tworzonych każdego roku nowych przedsiębiorstw przeważają jednostki osób fizycznych, których udział w łącznej liczbie podmiotów aktywnych był zbliżony

w kolejnych latach i kształtował się na poziomie 84 - 85%. Charakterystyczną cechą przedsiębiorstw aktywnych było również to, że w jednostkach tych pracowali jedynie właściciele bądź właściciele i pomagający im członkowie rodzin. Odsetek takich podmiotów zwiększył się w pierwszych dwóch latach badania z 62% do 65%,

a w następnych trzech kształtował się już na poziomie 70 - 71%. Dane te odzwierciedlają m.in. obserwowane ostatnio w polskiej gospodarce tworzenie się na dużą skalę jednoosobowych podmiotów osób fizycznych podejmujących pracę na rzecz innego przedsiębiorcy.

3. Sposoby tworzenia nowych przedsiębiorstw.

Z punktu widzenia sposobu, w jaki powstawały nowo rejestrowane przedsiębiorstwa, w badaniu rozróżniano trzy kategorie podmiotów:

- przedsiębiorstwa nowe,

- przedsiębiorstwa powstałe w drodze prywatyzacji całego przedsiębiorstwa sektora publicznego lub części takiego przedsiębiorstwa,

- przedsiębiorstwa powstałe w drodze różnego typu przekształceń przedsiębiorstw sektora prywatnego

Ogromna większość nowych przedsiębiorstw to jednostki nowe.

W poszczególnych latach stanowiły one 86 - 93% wszystkich rejestrowanych podmiotów. Drugą grupę stanowiły podmioty powstające na bazie różnego typu przekształceń istniejących już podmiotów sektora prywatnego (od 7 do 12% w poszczególnych latach). Najmniejszy (i zmniejszający się stopniowo) odsetek tworzyły jednostki powstające w drodze prywatyzacji całego lub części podmiotu sektora publicznego.

W całym analizowanym okresie relatywnie więcej całkowicie nowych jednostek tworzyły osoby fizyczne (około 90%) aniżeli osoby prawne (około 80%

w poszczególnych latach). Wśród przedsiębiorstw należących do osób prawnych odnotowano natomiast więcej powstających z przekształcenia innych przedsiębiorstw prywatnych (od 10 do 18% w kolejnych latach) oraz w drodze prywatyzacji byłych przedsiębiorstw publicznych (od 8% w pierwszym roku do 1% w ostatnim roku analizowanego okresu).

4. Charakterystyka właścicieli zakładów osób fizycznych.

Właściciele zakładów osób fizycznych to dwukrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Zgodnie jednak z wynikami badań daje się zauważyć, iż większą aktywnością ekonomiczną wykazują się kobiety kierujące przedsiębiorstwami zlokalizowanymi

w mieście niż na terenach wiejskich. Z punktu widzenia wieku osób tworzących nowe przedsiębiorstwa, najbardziej aktywne były osoby w wieku 30 - 39 lat, kierujące co trzecim nowym przedsiębiorstwem. Najwyższy odsetek jednostek zakładanych przez osoby fizyczne to jednostki, których właściciele posiadali różnego typu wykształcenie średnie. Osoby takie tworzyły w kolejnych latach coraz więcej podmiotów (w ostatnim roku analizowanego okresu - 46%).

5. Bariery napotykane przez przedsiębiorstwa przy prowadzeniu działalności.

W kolejnych badaniach zbierane były informacje mogące określić kondycję nowo powstających przedsiębiorstw. Jedno z kryteriów odnosiło się do trudności napotykanych przez poszczególne jednostki przy prowadzeniu działalności. Wśród tych barier wyróżniano takie, które mogły ograniczać produkcję (tzw. bariery podażowe) oraz takie, które nie pozwalały na sprzedaż wyprodukowanych wyrobów i usług

w rozmiarach odpowiadających możliwościom produkcyjnym jednostek (bariery popytowe).

Do barier podażowych zaliczono:

- niedostateczną technologię,

- niedostateczne środki finansowe przedsiębiorstwa,

- trudności w ściąganiu należności,

- ograniczony dostęp do kredytów,

- brak surowców,

- brak wykwalifikowanej siły roboczej,

zaś do barier popytowych:

- niedostateczne środki, jakimi dysponują klienci,

- zbyt dużą konkurencję na rynku,

- obniżanie cen przez firmy konkurencyjne,

- niedostateczną znajomość firmy na rynku,

- niedostatecznie rozwinięte służby marketingowe przedsiębiorstwa.

Wśród jednostek powstających w kolejnych latach badanego okresu podmioty nie zgłaszające żadnych trudności w prowadzeniu działalności stanowiły mniejszość, a ich odsetek nie różnił się istotnie kształtując się w kolejnych latach na poziomie około 40%.

W najgorszej sytuacji były te jednostki, które borykały się jednocześnie

z trudnościami popytowymi i podażowymi. Ich możliwości utrzymania się na rynku były bez wątpienia najmniejsze, chociaż należy podkreślić, że ich odsetek wprawdzie podlegał wahaniom w kolejnych latach, ale wykazywał nieznaczną tendencję spadkową (w ostatnich trzech latach nie przekraczał 20%).

Do najczęściej zgłaszanych trudności podażowych zaliczyć należy niedostateczne środki finansowe przedsiębiorstw. Wśród trudności popytowych największe znaczenie miały zbyt duża konkurencja na rynku, oraz niedostateczne środki, jakimi dysponowali klienci oraz obniżanie cen przez firmy konkurencyjne.

6. Działalność inwestycyjna.

Zebrane dane odnoszą się tylko do wydatków poniesionych przez przedsiębiorstwo na środki trwałe.

Wyniki badania wskazują, że zdecydowanie mniej było nowych jednostek ponoszących wydatki inwestycyjne niż jednostek nie ponoszących takich wydatków

w pierwszym okresie prowadzenia działalności. Charakterystyczne jest przy tym to,

że podczas gdy w pierwszych latach analizowanego okresu co trzeci podmiot deklarował prowadzenie działalności inwestycyjnej, to w ostatnim roku już tylko co czwarty.

Tę tendencję spadkową obserwowano zarówno w przedsiębiorstwach osób prawnych, jak i fizycznych.

Duże różnice odnotowano w działalności inwestycyjnej w poszczególnych obszarach działalności, przy czym także i w tych przekrojach wydatki inwestycyjne ponosiło relatywnie więcej jednostek powstałych w pierwszych latach analizowanego okresu niż w latach ostatnich. Wśród przedsiębiorstw powstałych w 1999 r. najmniejszy był odsetek jednostek prowadzących działalność inwestycyjną w przemyśle i transporcie (odpowiednio 38% i 39 %), najmniejszy w handlu (25%). Także i w grupie przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenach wiejskich i miejskich odsetek jednostek inwestujących zmniejszał się w kolejnych latach.

W publikacji przedstawione zostały podstawowe wyniki dwóch projektów pilotażowych realizowanych w Głównym Urzędzie Statystycznym pod nadzorem Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej - Eurostatu począwszy od 1995 roku: ?Nowo powstałe przedsiębiorstwa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej" (angielski skrót: PECO - Panel) oraz ?Demografia małych i średnich przedsiębiorstw" (angielski skrót: DOSME).