Sto tysięcy mieszkań lepsze od 500 plus?

W 2016 r. prorodzinna inicjatywa rządu ma kosztować 17,2 mld złotych. Ta kwota pokryłaby koszt budowy 100 000 nowych mieszkań czynszowych (komunalnych i socjalnych). Rząd wprawdzie obiecuje, że zostanie uruchomiony program wsparcia budownictwa mieszkaniowego (Mieszkanie plus). Niestety inne wyborcze obietnice i obciążenia budżetu związane z nową formą pomocy dla rodzin utrudniają znaczące zwiększenie nakładów na "mieszkaniówkę".

Zwolennicy programu Rodzina 500 plus argumentują, że Polska cechuje się niezbyt wysokim poziomem wydatków na politykę prorodzinną. Najnowsze dostępne dane OECD potwierdzają tę opinię (patrz poniższy wykres). W 2011 r. wydatki na polską politykę prorodzinną stanowiły 3,10 proc. wszystkich wydatków budżetowych. Średni wynik dla 24 porównywanych państw Europy to 5,33 proc. W 2011 r. znacznie więcej środków na politykę prorodzinną wydawali między innymi Słowacy (5,30 proc. wydatków budżetowych), Estończycy (6,10 proc.) i Węgrzy (6,70 proc.).

Statystyki OECD wskazują, że Polska jeszcze bardziej odstawała od europejskiej średniej pod względem wydatków budżetu centralnego na budownictwo mieszkaniowe. W 2011 r. stanowiły one zaledwie 0,10 proc. wszystkich wydatków budżetowych, podczas gdy średnia dla 24 analizowanych państw Europy była prawie osiem razy wyższa.

Spore znaczenie miała też struktura wydatków mieszkaniowych w Polsce. Przez ostatnie lata większość z nich została spożytkowana na dotacje do mieszkań własnościowych (programy: Rodzina na Swoim i Mieszkanie dla Młodych). Budowa lokali socjalnych i komunalnych pochłonęła niewielkie środki, pomimo zapotrzebowania na tanie "czynszówki". W tym kontekście warto przypomnieć, że ogólnokrajowy deficyt mieszkań socjalnych i komunalnych wynosi przynajmniej 120 000 - 150 000 jednostek, a niektóre rodziny przez kilka lat czekają na przydział potrzebnych lokali.

Pobierz: darmowy program do rozliczeń PIT 2015

Program Rodzina 500 plus niestety ma taki sam słaby punkt, jak Rodzina na Swoim i Mieszkanie dla Młodych. Te dwie mieszkaniowe inicjatywy, mimo swoich socjalnych założeń, premiują wiele stosunkowo zamożnych osób. W przypadku programu 500+, spore wątpliwości wzbudza brak kryteriów dochodowych dotyczących większych gospodarstw domowych (przynajmniej z dwójką dzieci).

Gdyby w 2016 r. rząd zdecydował się na przesunięcie środków z dopłat dla 10 proc. najzamożniejszych rodzin, to zaoszczędzone fundusze pozwoliłyby na budowę 9000 nowych mieszkań komunalnych i socjalnych. Przy partycypacji samorządów wynoszącej 20 proc. kosztów inwestycji, analogiczny wynik wzrósłby do 11 000 lokali. Ten ostrożny szacunek uwzględnia średnią powierzchnię "M" wynoszącą 50 m kw. i koszt budowy 1 m kw. na poziomie podawanym przez GUS (3925 zł).

Kontrowersje dotyczące wydatkowania środków przeznaczonych na Rodzinę 500 Plus wydają się uzasadnione, ponieważ koszty wspomnianego programu będą utrudniać realizację kolejnych obietnic wyborczych. Ta sytuacja dotyczy nie tylko propozycji związanych z "mieszkaniówką". W kolejce do realizacji stoją również bardziej medialne obietnice wyborcze (przykłady: obniżenie wieku emerytalnego i podwyżka kwoty wolnej od podatku PIT). Równocześnie rządzący będą musieli brać pod uwagę konsekwencje związane ze wzrostem deficytu budżetowego ponad poziom 3,00 proc.

Nawet gdyby okazało się, że rząd może wygospodarować duże środki na zapowiadaną budowę "czynszówek" dla średnio zarabiających Polaków i posiada odpowiedni zasób gruntów, to szybki wzrost podaży mieszkań na wynajem nie rozwiązałby kluczowego problemu. Instytucje wynajmujące państwowe lokale prawdopodobnie miałyby takie same kłopoty z egzekucją czynszów i eksmisją lokatorów jak prywatni wynajmujący. "Upłynnienie" polskiego rynku najmu jest wyzwaniem, z którym nie można sobie poradzić, dowolnie wydatkując publiczne środki.

Skuteczna zmiana wymaga stopniowego ograniczania praw najemcy, połączonego z budową potrzebnych mieszkań socjalnych i zastępczych. Obecnie mamy do czynienia z sytuacją, w której poszkodowany jest najemca, wynajmujący i samorząd. Właściciel lokalu ze względu na obowiązujące przepisy, nie może szybko eksmitować niewypłacalnego lokatora.

Osoba niepłacąca czynszu dość często trafia na bruk albo do noclegowni dla bezdomnych, gdyż nie ma dla niej mieszkania zastępczego. Gmina musi natomiast zapłacić wynajmującemu odszkodowanie za tymczasowy brak możliwości eksmisji. W ten sposób tworzy się patologiczny system, którego nie można zmienić poprzez samą budowę państwowych lub prywatnych "czynszówek".

Andrzej Prajsnar