Za bezprawne zachowanie urzędnika, jego bezczynność, a także szkody spowodowane prawomocnym orzeczeniem sądowym lub ostateczną decyzją administracyjną, a także zaniechaniem legislacyjnym zapłaci Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna, której zlecono zadania publiczne. I jak to zwykle u nas bywa - jest przepis, ale ustawodawca znowu nie zadbał, by w tym samym dniu weszły w życie przepisy proceduralne, ułatwiające stosowanie nowych przepisów w praktyce.
Kto pełni funkcje publiczne?
Pełni je m.in. prezydent RP, poseł, senator, radny, sędzia, ławnik, prokurator, notariusz, komornik, kurator sądowy, pracownik administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, a także urzędnik w zakresie, w którym uprawniony jest do wydawania decyzji administracyjnych, pracownik organu kontroli państwowej lub samorządowej, funkcjonariusz ochrony bezpieczeństwa, służby więziennej, żołnierz.
W skomplikowanym "żargonie" cywilistycznym, mało zrozumiałym dla przeciętnego człowieka, "niezgodne z prawem działanie" oznacza, że urzędnik działający w imieniu państwa narusza prawo, lekceważy je, omija lub wręcz ignoruje. Arogancja władzy - skąd my to znamy? Zjawisko, które było, jest i z pewnością nie zniknie po wejściu w życie znowelizowanego art. 417 kodeksu cywilnego. Ale przynajmniej umożliwi dochodzenie materialnej rekompensaty za wyrządzone szkody.
Co to jest "bezprawie władzy"?
Jest to m.in.:
Zapłaci samorząd i zleceniobiorca
Nowy przepis wyraźnie wskazuje, że kończy się czas anonimowej odpowiedzialności władzy. Zapłaci Skarb Państwa, konkretny organ samorządu gminnego, powiatowego lub wojewódzkiego, a także inna osoba, która przyczyniła się do powstania szkody w toku wykonywania zadań publicznych. Jeśli szkodę spowoduje ten, kto przejął zadania publiczne od samorządu, poniesie odpowiedzialność solidarnie ze zleceniodawcą. Wyraźne wymienienie tej ostatniej kategorii podmiotów usuwa wątpliwości co do odpowiedzialności państwowych i komunalnych osób prawnych oraz innych instytucji publicznych niemających charakteru państwowego lub komunalnego, którym powierzono wykonywanie określonych prerogatyw władzy (fundacja, stowarzyszenie, prywatna firma, spółka itp.).
Szkodliwa decyzja, szkodliwy wyrok
Od dziś możliwe jest również dochodzenie odpowiedzialności nie tylko za urzędniczą bezprawność, ale także za szkodę wyrządzoną przez wydanie: w aktu normatywnego (ustawy, rozporządzenia, zarządzenia) w prawomocnego orzeczenia sądowego w ostatecznej decyzji administracyjnej. Odnosi się to także do przypadków, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Są to ważne zmiany, zwłaszcza w sytuacji, gdy obywatelowi przyszło toczyć ostry spór z urzędniczą machiną, także sądowniczą. Jakie są warunki tej odpowiedzialności? Po pierwsze: - musi być szkoda, po drugie: - szkoda musi być wynikiem niezgodnego z prawem działania lub zaniechania, po trzecie: - szkoda musi być nierozerwalnie związana z pełnieniem władzy publicznej, po czwarte: - za szkodę odpowie nie tylko urząd państwowy i samorządowy, ale także każdy inny podmiot, który przyjął na siebie, w wyniku porozumienia, wykonanie zadań publicznych, po piąte: - jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, prawomocnego orzeczenia sądowego lub ostatecznej decyzji administracyjnej, jej naprawienia będzie można żądać dopiero po stwierdzeniu (we właściwym postępowaniu) ich niezgodności z prawem.
Tak było
Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.
Tak jest
Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.
Jest przepis, nie ma procedury
Odpowiednia zmiana w kodeksie cywilnym została dokonana, jednak odsyła ona do nieistniejącego "właściwego postępowania". Poseł Przemysław Gosiewski uważa, że w sytuacji, gdy Sejm nie zdążył z odpowiednią zmianą w kodeksie postępowania cywilnego, to jest to niezgodne z zasadami techniki prawotwórczej, ale nie ma dramatu, ponieważ w czasie przejściowym można skorzystać z ogólnych zasad dochodzenia odszkodowania od Skarbu Państwa. Twierdzi też, że chociaż nowelizacja art. 417 k.c. idzie w dobrym kierunku, to należałoby zaostrzyć osobistą odpowiedzialność urzędnika za popełnione błędy. - Dla obywatela jest ważne, że wreszcie za szkody zapłaci Skarb Państwa lub organ samorządu. Jednakże za wadliwe decyzje konsekwencje służbowe powinien ponosić urzędnik. Trzeba zmienić obecne procedury dyscyplinarne wobec urzędników, ponieważ sprzyjają one przewlekłości postępowań. Na przykład postępowania dyscyplinarne wobec prokuratorów i sędziów są długotrwałe i mało skuteczne. Nic dziwnego, skoro koledzy bronią kolegów - twierdzi poseł.
Zapłata za krzywdę na osobie
Warto jeszcze dodać, że nowelizacja wprowadza przepis przewidujący odszkodowanie za krzywdę. Jeżeli przez zgodne z prawem działanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany będzie mógł żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy "okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne wskazują, że wymagają tego względy słuszności". Jest to przepis wzorowany na dotychczasowym rozwiązaniu, jednak znacznie poszerza zakres ochrony prawnej obywateli.
Janina Kotłowska - Rudnik
dr Gerard Bieniek, sędzia Sądu Najwyższego, członek Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego
