Nie ma cię w testamencie? Poznaj swoje prawa i wysokość zachowku

Wysokość zachowku oblicza się według udziału, jaki przysługiwałby uprawnionej osobie w dziedziczeniu ustawowym:

• jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy albo zstępny uprawniony jest małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie tego udziału,
• w pozostałych przypadkach zachowek wynosi połowę wartości tego udziału.

Przykładowo, jeżeli dziecko dziedziczyłoby ustawowo połowę majątku, a nie zostało ujęte w testamencie, to może domagać się połowy lub dwóch trzecich wartości tego udziału, zależnie od sytuacji.

Zgodnie z polskim prawem cywilnym, uprawnionymi do zachowku są jedynie najbliżsi krewni zmarłego, czyli:

• zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
• małżonek,
• rodzice (jeśli byliby powołani do dziedziczenia ustawowego).

Inni członkowie rodziny, jak np. rodzeństwo, dziadkowie czy dalsi krewni, nie mają prawa do zachowku.

Aby określić wysokość zachowku, trzeba najpierw obliczyć tak zwany substrat zachowku. Jest to suma wartości majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci, powiększona o wybrane darowizny oraz zapisy windykacyjne, które spadkodawca uczynił za życia.

Do substratu zachowku zalicza się:

• darowizny uczynione przez spadkodawcę,
• zapisy windykacyjne, czyli konkretne przedmioty majątkowe wskazane w testamencie,
• fundusz założycielski fundacji rodzinnej, jeśli nie został ustanowiony w testamencie,
• mienie uzyskane z rozwiązania fundacji rodzinnej, ale tylko do wysokości funduszu założycielskiego przekazanego przez spadkodawcę.

Nie wszystkie jednak darowizny uwzględnia się przy obliczaniu zachowku. Wyjątkiem są:

• drobne darowizny, np. okolicznościowe prezenty, typowe w danej rodzinie,
• darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób, które nie są spadkobiercami lub osobami uprawnionymi do zachowku,
• darowizny dokonane na rzecz małżonka przed zawarciem związku małżeńskiego,
• darowizny uczynione przez spadkodawcę przed narodzeniem się jego dzieci, chyba że zostały one dokonane na mniej niż 300 dni przed narodzinami.

Wartość majątku, darowizn czy zapisów windykacyjnych ustalana jest na podstawie ich stanu w momencie dokonania tych czynności, jednak przy uwzględnieniu aktualnych cen, obowiązujących w chwili obliczania zachowku. Oznacza to, że jeśli spadkodawca kilka lat temu przekazał komuś nieruchomość, jej wartość do zachowku będzie oceniana według obecnej wartości rynkowej, a nie tej z chwili przekazania.

Do wypłaty zachowku zobowiązani są przede wszystkim spadkobiercy testamentowi. Jeśli jednak spadkobiercy testamentowi nie są w stanie wypłacić zachowku lub unikają tego obowiązku, odpowiedzialność mogą ponosić również:

• zapisobiercy windykacyjni,
• osoby, które otrzymały darowizny od spadkodawcy,
• fundacja rodzinna, do wysokości funduszu wniesionego przez spadkodawcę,
• osoby, które otrzymały mienie w wyniku rozwiązania fundacji rodzinnej.

W każdym z tych przypadków obowiązek ogranicza się do wysokości wzbogacenia wynikającego z darowizny czy zapisu windykacyjnego.

Zachowek nie jest zawsze bezwarunkowy. Spadkodawca może ograniczyć prawo do zachowku poprzez:

• wydziedziczenie - czyli świadome pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku w testamencie, pod warunkiem, że wystąpiły szczególne okoliczności, takie jak uporczywe działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, popełnienie przestępstwa wobec spadkodawcy lub uporczywe zaniedbanie obowiązków rodzinnych,
• zaliczenie na zachowek darowizn lub zapisów windykacyjnych, jeśli już wcześniej zostały one przekazane osobie uprawnionej.

W wyjątkowych sytuacjach sąd może zdecydować o odroczeniu terminu zapłaty zachowku, rozłożeniu go na raty lub nawet jego częściowym obniżeniu. Wniosek o taką decyzję może złożyć osoba zobowiązana, a sąd uwzględnia przy tym sytuację finansową obu stron - zarówno zobowiązanego, jak i osoby uprawnionej.