Od kogo można ubiegać się o zachowek? Prawo wskazuje jednoznacznie

Zachowek chroni najbliższe osoby z kręgu zmarłego w razie wykluczenia ich z prawa do dziedziczenia. Zachowek pozwala bowiem na uzyskanie części spadku, nawet jeżeli dany spadkobierca nie został powołany do dziedziczenia na mocy testamentu.

W praktyce najczęściej zachowek ma zastosowanie w momencie, gdy spadkodawca sporządził testament i zapisał spadek wyłącznie jednej osobie i przy tym pominął w testamencie członków rodziny, którzy odziedziczyliby spadek na mocy dziedziczenia ustawowego. Wówczas osoby pominięte w testamencie mają prawo ubiegać się o wypłatę zachowku od faktycznych spadkobierców zmarłego.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym prawo do zachowku przysługuje wyłącznie najbliższym członkom rodziny zmarłego, które odziedziczyłyby spadek, gdyby podział spadku odbywał się zgodnie z ustawą, tzw. dziedziczeniem ustawowym. Wobec tego prawo do zachowku przysługuje:

• małżonkowi spadkodawcy,
• rodzicom spadkodawcy,
• zstępnym spadkodawcy, czyli jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.

Przy czym rodzice spadkodawcy mogą ubiegać się o należny zachowek wyłącznie wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych lub jeśli rodzice dziedziczyliby z ustawy w zbiegu z małżonkiem, rodzeństwem lub samodzielnie.

Zachowek nie będzie natomiast przysługiwał:

• osobom, które nie odziedziczyłyby spadku na drodze dziedziczenia ustawowego,
• spadkobiercom wydziedziczonym w testamencie,
• spadkobiercom uznanym za niegodnych dziedziczenia,
• spadkobiercom, którzy odrzucili spadek lub zrzekli się dziedziczenia,
• małżonkowi, jeżeli zmarły wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka.

Osoby zobowiązane do zapłaty zachowku to przede wszystkim faktyczni spadkobiercy, którzy otrzymali spadek po zmarłym. Jeżeli nie jest możliwe otrzymanie zachowku od spadkobiercy, to obowiązek wypłaty zachowku przechodzi na spadkobierców lub zapisobiorców windykacyjnych. Jeżeli zapisobiorcy również nie są w stanie wypłacić zachowku, to wypłata należności pozostaje po stronie obdarowanych przez spadkodawcę w drodze umowy darowizny.

Jeżeli spadkodawca wydziedziczył spadkobiercę, to wówczas takiemu spadkobiercy nie przysługuje prawo do zachowku. Do wydziedziczenia natomiast może dojść wyłącznie poprzez oświadczenie woli w testamencie i staje się ono skuteczne z chwilą otwarcia spadku. W testamencie spadkodawca musi dokładnie wskazać, kogo wydziedzicza oraz jaki jest powód wydziedziczenia.

W praktyce, jeżeli wydziedziczony spadkobierca będzie chciał podważyć wydziedziczenie, to po jego stronie pozostaje udowodnienie, że nie dopuścił się on czynów, na jakie spadkodawca wskazał w uzasadnieniu.

Otrzymanie zachowku wiąże się z koniecznością dopełnienia formalności, które ciążą na spadkobiercy ustawowym. W pierwszej kolejności spadkobierca powinien zgłosić roszczenie do osoby, która odziedziczyła spadek. Powinien to zrobić w formie pisemnego wezwania do zapłaty, w którym dodatkowo wskaże podstawę do wypłaty należnego zachowku wraz z wysokością dochodzonej kwoty.

Jeżeli wezwanie okaże się bezskuteczne, to wówczas spadkobierca może wkroczyć na drogę sądową. W tym celu należy przygotować pozew o zapłatę zachowku wraz z uzasadnieniem oraz wymaganymi załącznikami, zależnie od indywidualnej sytuacji. Pozew o zachowek należy złożyć w sądzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Ze złożeniem pozwu lub wezwania o zachowek nie należy jednak zwlekać, ponieważ roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub od dnia otwarcia spadku. Po tym czasie spadkobierca, który został pominięty w testamencie, nie ma podstaw prawnych do tego, aby otrzymać zachowek.

W celu ustalenia wysokości zachowku w pierwszej kolejności trzeba ustalić wysokość udziału, jaki przysługiwałby danej osobie, gdyby dziedziczyła ona zgodnie z ustawą. Wysokość tego udziału wynosi 1/2 spadku oraz 2/3 wartości spadku, w przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy.

Następnie należy ustalić substrat zachowku, czyli wartość spadku, którą należy pomniejszyć o długi spadkowe oraz powiększyć o darowizny lub zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Darowizny oraz zapisy wlicza się jednak jedynie przez okres maksymalnie 10 lat, chyba że darowizna została przekazana osobie uprawnionej do dziedziczenia ustawowego, to wtedy moment otrzymania darowizny nie ma znaczenia i taką darowiznę zawsze należy wliczyć do spadku.

Następnie substrat zachowku należy pomnożyć przez udział spadkowy, a otrzymany wynik będzie stanowił wartość zachowku, o jaki może się ubiegać spadkobierca pominięty w testamencie.

Aby uniknąć zapłaty zachowku na rzecz pozostałych spadkobierców, muszą wystąpić szczególne przesłanki wyszczególnione w Kodeksie cywilnym. Zachowku nie trzeba zapłacić spadkobiercom ustawowym, którzy:

• zostali wydziedziczeni,
• zrzekli się spadku,
• zostali uznani za niegodnych dziedziczenia,
• naruszają zasady współżycia społecznego.

Przy czym zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia, wtedy gdy osoba zobowiązana do wypłaty zachowku udowodni, że:

• umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia, lub odwołania testamentu,
• przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności lub ukrył, albo zniszczył testament, podrobił lub przerobił dokument,
• świadomie skorzystał z testamentu sporządzonego, lub przerobionego przez inną osobę.

Jeżeli zaś zdaniem osoby zobowiązanej do wypłaty zachowku spadkobierca pominięty w testamencie narusza zasady współżycia społecznego, fakt ten również należy udowodnić przed sądem.

WG