Spis treści:
Komu należy się zachowek?
Zachowek stanowi formę ochrony dla najbliższych członków rodziny, którzy zostali pominięci w testamencie. Zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku przysługuje:
- zstępnym spadkodawcy (dzieciom, wnukom, prawnukom),
- małżonkowi spadkodawcy,
- rodzicom spadkodawcy, jeśli nie żyją zstępni.
Instytucja zachowku zabezpiecza najbliższych przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Nawet jeśli spadkodawca zdecyduje się przekazać majątek osobom spoza rodziny, prawo gwarantuje minimum udziału dla krewnych ustawowych. Osoba uprawniona do zachowku może najpierw zwrócić się do spadkobierców testamentowych z pisemnym wezwaniem do zapłaty. Jeśli nie dojdzie do ugody, może dochodzić swoich praw na drodze sądowej, składając pozew o zachowek.
Ile wynosi zachowek?
Według art. 991 §1 zd. 2 Kodeksu cywilnego, zachowek to połowa udziału, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku małoletnich zstępnych oraz osób trwale niezdolnych do pracy jego wysokość wynosi dwie trzecie. Najpierw ustala się tzw. substrat zachowku: czystą wartość spadku (aktywa minus długi spadkowe, bez długów ściśle osobistych), powiększoną o określone darowizny i zapisy windykacyjne. Wyliczoną w ten sposób podstawę mnoży się przez właściwy ułamek (1/2 lub 2/3), a następnie porównuje z tym, co uprawniony już otrzymał po zmarłym (np. w spadku, z tytułu zapisów) - różnica stanowi należny zachowek. Roszczenie ma charakter pieniężny i kieruje się je do spadkobierców, jeśli jednak to rozwiązanie jest niewystarczające, ustawa przewiduje odpowiedzialność zapisobiorców windykacyjnych i obdarowanych - w granicach ich wzbogacenia.
Do substratu dolicza się wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku - bez względu na datę ich dokonania; na rzecz innych osób dolicza się darowizny z ostatnich 10 lat przed śmiercią. Nie dolicza się drobnych, zwyczajowo przyjętych darowizn ani świadczeń o charakterze alimentacyjnym. Wartość darowizny liczy się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku; zapisy windykacyjne dolicza się analogicznie, według stanu na dzień śmierci.
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat: przy testamencie licząc od jego ogłoszenia, a przy dziedziczeniu ustawowym - od śmierci spadkodawcy. W wyjątkowych wypadkach sąd może odroczyć termin zapłaty, rozłożyć zachowek na raty lub nawet go obniżyć, jeśli wymagają tego względy słuszności i ważny interes uprawnionego albo zobowiązanego (np. gdy jedynym istotnym składnikiem spadku jest przedsiębiorstwo lub gospodarstwo). Ciężar wykazania składu i wartości majątku oraz darowizn spoczywa na uprawnionym, dlatego koniecznie jest przedstawienie dowodów: wycen, umów darowizn, odpisów ksiąg wieczystych i dokumentów finansowych.
Kiedy nie dostaje się zachowku?
W polskim prawie istnieją wyraźnie określone sytuacje, w których prawo do zachowku nie przysługuje, mimo że z założenia ma ono chronić interesy najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Jednym z kluczowych przypadków jest wydziedziczenie, czyli formalne pozbawienie prawa do dziedziczenia przez spadkodawcę, wyrażone w testamencie. Jednakże, aby wydziedziczenie było skuteczne, muszą istnieć określone przyczyny w postaci rażącej niewdzięczności czy popełnienia przestępstwa wobec zmarłego. Nie jest to decyzja arbitralna, lecz poważna sankcja za naruszenie podstawowych norm moralnych i społecznych.
Prawo do zachowku nie przysługuje także osobom, które:
- dobrowolnie zrzekły się dziedziczenia w formie aktu notarialnego,
- skutecznie odrzuciły spadek,
- zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
- otrzymały od spadkodawcy darowiznę lub zapis windykacyjny, które w pełni pokrywają wartość ich udziału w spadku.
Z wyjątkiem sytuacji przewidzianych w ustawie, osoby te traktowane są, jakby nie dożyły otwarcia spadku. Warto jednak pamiętać, że jeśli osoba uprawniona do zachowku nie żyje lub nie może dziedziczyć, w jej miejsce wchodzą jej zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), którzy dziedziczą roszczenie o zachowek w ramach tzw. reprezentacji.
Co z zachowkiem, gdy jest testament?
Choć testament pozwala spadkodawcy swobodnie rozporządzać majątkiem, nie oznacza to, że może on całkowicie pominąć najbliższych. Zachowek to instytucja chroniąca interesy zstępnych, małżonka i rodziców - nawet jeśli nie zostali uwzględnieni w testamencie lub otrzymali mniej niż wynosi ich udział ustawowy. W takiej sytuacji mają prawo domagać się wyrównania różnicy od spadkobierców testamentowych.
Jeśli testament przyznaje uprawnionemu mniej niż wynosi jego zachowek, może on wystąpić z roszczeniem pieniężnym wobec osób, które otrzymały większą część spadku. To roszczenie nie dotyczy samego majątku, lecz jego wartości - zachowek jest świadczeniem pieniężnym, a nie udziałem w rzeczach. W praktyce oznacza to, że nawet pominięty w testamencie krewny może dochodzić swoich praw, o ile należy do kręgu osób uprawnionych.
Zdarza się, że spadkodawcy próbują obejść przepisy o zachowku, przekazując majątek wybranym osobom jeszcze za życia. Prawo jednak przewiduje mechanizmy zabezpieczające - możliwe jest żądanie zwrotu darowizn lub ich równowartości, jeśli naruszają one prawa osób uprawnionych do zachowku.
Przeczytaj również:
Jak wygląda podział spadku po rodzicach? Kto ma do niego prawo?
Prawo do spadku po samotnym wujku. W tych przypadkach dostaniesz jego majątek
Rozdzielność majątkowa a dziedziczenie. Czy żona dostanie coś po mężu?
