Nieletni naprawi szkodę

Gazeta Prawna dotarła do założeń projektu kodeksu nieletnich, który ma zastąpić obecną ustawę z 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ministerstwo Sprawiedliwości chce rozszerzyć katalog środków wychowawczych, uzależnić korzystne decyzje od naprawienia szkody przez nieletniego oraz ujednolicić procedurę postępowania wobec nieletnich.

- Prace jeszcze nie przybrały formy ostatecznego projektu ustawy. Wychodzą jednak naprzeciw oczekiwaniom społecznym, które ewoluują w kierunku zaostrzenia polityki karania nieletnich - mówi Ewa Świderska, naczelnik Wydziału Orzeczeń Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości.

Nie wszyscy jednak widzą potrzeby takich zmian.

- Zaostrzenie sankcji wcale nie jest konieczne. Wzrost czynów karalnych nieletnich w statystykach jest przede wszystkim wynikiem lepszej wykrywalności. Ustawodawca nie jest od tego, żeby spełniać oczekiwania społeczeństwa co do polityki karania - ocenia prof. Zbigniew Hołda z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Obawy mają także organizacje ochrony praw dziecka.

- Zaostrzenie polityki karania to niefortunne określenie. O skuteczności w walce z przestępczością nieletnich decydują bowiem nieuchronność sankcji, szybkość oraz adekwatość orzekanych środków - uważa Mirosława Kątna, przewodnicząca Komitetu Ochrony Praw Dziecka.

Zmiany oczekiwane

Zdaniem Ministerstwa projekt ma zapobiegać oraz zwalczać demoralizację i przestępczość nieletnich. Statystyki pokazują, że od kilku lat młodzi ludzie coraz częściej popadają w konflikt z prawem.

- Nieletni przestępcy stają się coraz bardziej brutalni. Statystyki obrazują wzrost liczby najcięższych czynów karalnych - mówi komisarz Krzysztof Hajda z KGP.

Zdaniem sędziów niepokojący jest także duży wzrost drobnych czynów karalnych nieletnich. Ich zdaniem w tej sytuacji najważniejsza jest profilaktyka.

- W warunkach polskich jako niegroźne traktuje się czyny nieletnich w szkole, jak naruszenie nietykalności innych uczniów czy znieważenia. Tymczasem powinno reagować się na wszystkie wypadki, zgodnie z zasadą Zero tolerancji. Zbyt łagodne traktowanie może bowiem zachęcać do poważniejszych naruszeń prawa w przyszłości - uważa sędzia Małgorzata Męczkowska, przewodnicząca Wydziału Rodzinnego i Nieletnich Sądu dla m.st. Warszawy.

Zdaniem praktyków - najważniejsza jest walka z poczuciem bezkarności wśród nieletnich.

- Obecnie orzeczone środki wychowawcze i poprawcze w stosunku do nieletnich często nawet nie są wykonywane. W zakładach poprawczych brakuje miejsc, a sprawcy pozostają na wolności, popełniając nowe przestępstwa lub wykroczenia. Doświadczenia innych krajów wskazują, że zaostrzenie karania w tej sytuacji nie jest skuteczne - twierdzi M. Kątna.

Społeczeństwo oczekuje zaostrzenia polityki karnej wobec nieletnich - twierdzi minister Ziobro

Więcej praw pokrzywdzonego

Projekt wprowadza szerokie uprawnienia osoby pokrzywdzonej zachowaniem nieletniego. Zapewnia m.in. możliwość kompensacji doznanej szkody. Będzie to możliwe bez odsyłania pokrzywdzonego do żmudnego procesu cywilnego.

- Projekt uzależnia wiele korzystnych rozstrzygnięć dla nieletniego od naprawienia szkody pokrzywdzonemu. Zapewni to efektywną kompensatę dla pokrzywdzonego - uważa E. Świderska.

Uwzględnia to częściowo stanowisko RPO, który wskazał, że ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nadmiernie ogranicza prawa osoby pokrzywdzonej przez nieletniego.

- Chodzi o negatywne konsekwencje faktu, że pokrzywdzony pozbawiony jest statusu strony. Jego interesy jako ofiary może zasadniczo reprezentować jedynie prokurator - argumentował rzecznik w wystąpieniu do ministerstwa.

Projekt nie przyznaje jednak pokrzywdzonemu wszystkich praw strony. Zdaniem projektodawców w sprawach nieletnich jest to zbędne. Postępowanie to nie jest bowiem postępowaniem karnym, a reakcja na zachowanie nieletniego nie ma charakteru kary.

Projektowane przepisy dają pokrzywdzonemu m.in. prawo do udziału w rozprawach i większości posiedzeń, zgłaszania wniosków dowodowych, działania przez pełnomocnika, skarżenia części decyzji. Zdaniem ministerstwa - w pozostałym zakresie udział pokrzywdzonego w postępowaniu jest zbędny, ponieważ nie dotyczy bezpośrednio jego interesów.

Trzy procedury w jednym

Projektowana ustawa ma szerszy zasięg niż obecna z 1982 roku Przygotowywany akt ma być nazwany kodeksem. Likwiduje bowiem odesłania do k.p.k. i k.p.c. oraz zakłada jednolitą procedurę zamiast osobnych postępowań: wyjaśniającego, opiekuńczo-wychowawczego oraz poprawczego.

- Obecna procedura dotycząca nieletnich jest niejednolita. K.p.c. nie zna pojęcia pokrzywdzonego. Projektowany kodeks nieletnich tę niejednolitość procedury uchyla - wyjaśnia naczelnik Świderska.

Obecnie osobno w postępowaniu wyjaśniającym sąd rodzinny ustala, czy nieletni jest zdemoralizowany lub czy popełnił czyn karalny, a w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym lub poprawczym decyduje o stosowaniu środków wychowawczych lub poprawczych. Prawnicy pozytywnie oceniają te zmiany.

- Odesłania do k.p.k. i k.p.c. w postępowaniu wobec nieletnich wydłużają postępowanie. Chodzi zwłaszcza o konieczność bezpośredniego przeprowadzania dowodów w sposób określony w k.p.k., co łączy się m.in. z koniecznością wzywania świadków - mówi sędzia Męczkowska.

W ramach ujednoliconej procedury rozbudowany ma zostać katalog środków wychowawczych. Projekt większy nacisk kładzie też na usprawnienie wykonywania orzeczeń sądów rodzinnych, by zapewnić skuteczność orzekanych środków. Zdaniem sędziów także te propozycje mogą stanowić zmiany w dobrym kierunku. Zakład poprawczy często nie jest bowiem dla nieletnich realną sankcją. Nieletni sprawcy czują się bezkarnie, a liczba ich czynów karalnych, zwłaszcza tych drobnych, wzrasta.

Piotr Trocha