Oszustwo żywnościowe to w skrócie sytuacja, w której oferowana żywność nie jest tym, czym być powinna. Zgodnie z definicją Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHAR-S), jest to celowe zastępowanie, niewłaściwe etykietowanie, fałszowanie oraz podrabianie żywności, surowców lub składników wprowadzanych na rynek w celu uzyskania korzyści ekonomicznych.
Miliardowe szkody w UE
W Unii Europejskiej szkody spowodowane przez oszustwa żywnościowe szacuje się na 8–12 mld euro rocznie. Jak wynika z opublikowanego w lipcu 2024 r., comiesięcznego raportu Brukseli w sprawie tych przestępstw, w ciągu tego miesiąca do UE wpłynęły 833 powiadomienia dotyczących potencjalnego procederu. A w pierwszym kwartale roku odnotowano rekordową liczbę podejrzeń o oszustwa związane z oliwą z oliwek i etykietowaniem tego produktu.
Projekt przygotowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi włącza kilka unijnych przepisów. Dotyczą one jakości handlowej produktów sektora owoców i warzyw oraz zwiększenia efektywności nadzoru nad artykułami rolno-spożywczymi. Autorzy projektu wskazują bowiem, że w polskim prawie brakuje rozwiązań umożliwiających kontrolę ewentualnych, celowych naruszeń przepisów prawa żywnościowego, wynikających ze stosowania nieuczciwych lub oszukańczych praktyk. Taki obowiązek nałożył siedem lat temu na państwa członkowskie Parlament Europejski.
Zwiększenie uprawnień IJHAR-S
Resort rolnictwa uzasadnia, że obowiązujące prawo nie pozwala organom IJHAR-S na wyodrębnianie spośród zafałszowań żywności kategorii zamierzonych oszustw żywnościowych. To zaś stoi na przeszkodzie zapewnieniu “prawidłowego poziomu ochrony zdrowia i życia konsumentów, ich interesów ekonomicznych oraz rzetelności obrotu na rynku rolno-spożywczym” - czytamy w opublikowanym przez rząd projekcie nowelizacji.
Ma on zdefiniować, czym jest zafałszowany artykuł rolno-spożywczy i przekazać IJHAR-S nadzór nad informacjami dotyczącymi fałszerstwa. Inspekcja będzie mogła żądać od administratorów stron internetowych danych umożliwiających identyfikację nieuczciwych firm. A na wniosek organów ścigania oraz sądów, również z innych państw członkowskich, będzie mogła przeprowadzać badania laboratoryjne podejrzanych produktów spożywczych. W sytuacjach kryzysowych, np. podczas wzmożonych kontroli granicznych, inspektorzy będą mogli korzystać z pomocy pracowników innych organów urzędowej kontroli żywności.
Sankcje pieniężne i karne
Resort rolnictwa proponuje sankcje karne za oszustwa żywnościowe. W dokumencie mają zostać doprecyzowane przepisy karne dotyczące tzw. recydywy, czyli ponownego dokonania tego przestępstwa. Jeśli zaś chodzi o kary pieniężne, to autorzy projektu chcą, aby przy ustalaniu ich wysokości nie brać pod uwagę wielkości obrotu firmy, jaka się dopuściła procederu. Proponują też obciążanie importerów kosztami kontroli granicznej bez względu na to, czy podczas jej przeprowadzania stwierdzono jakieś nieprawidłowości.
Dodatkowymi sankcjami karnymi mają zostać objęte oszustwa żywnościowe oraz naruszenia w przekazywaniu informacji na temat artykułów rolno-spożywczych. Organy IJHAR-S będą też mogły nakładać kary pieniężne za nieprzekazywanie danych rynkowych lub przekazywanie ich niezgodnie ze stanem faktycznym, a także za nieterminowe przekazywanie danych przez podmioty objęte obowiązkiem ich raportowania. Teraz kara ta wynosi 500 zł. “Taka wysokość kary nie motywuje wielu przedsiębiorców do rzetelnego oraz terminowego przekazywania danych rynkowych” - uzasadnia resort rolnictwa. Na potrzeby wykrycia ewentualnych zafałszowań, inspektorzy będą mogli nieodpłatnie korzystać z danych Krajowej Administracji Skarbowej.
Nowe przepisy mają też uregulować współpracę IJHAR-S z organami ścigania w zakresie wymiany informacji o oszustwach żywnościowych. MRiRW wskazuje, że zwykle wymiana taka odbywa się jednostronnie. IJHAR-S przekazuje organom ścigania informacje o potencjalnych przestępstwach dotyczących żywności, jednak sama nie jest informowana ani przez policję, ani przez sądy o stwierdzanych przez nich przestępstwach, których przedmiotem jest żywność.
Projekt nowelizacji został już wpisany do wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów.
