Testament czy umowa? Jak legalnie przekazać spadek jednemu spadkobiercy

Spadkobiercami ustawowymi zgodnie z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego (KC) są najbliżsi krewni zmarłego, czyli małżonek, zstępni (dzieci, wnuki) oraz, w pewnych sytuacjach, rodzice i rodzeństwo. W przypadku braku testamentu dziedziczenie odbywa się według ściśle określonej kolejności, co wynika z przepisów art. 932-935 KC. Natomiast testament, sporządzony zgodnie z art. 925 KC, umożliwia spadkodawcy odchylenie się od ustawowego porządku, ale nie narusza uprawnień do zachowku.

Spadkodawca może w testamencie samodzielnie zdecydować o przekazaniu całego spadku jednej osobie (np. poprzez powołanie jej do całości spadku), bez konieczności zgody pozostałych spadkobierców. Natomiast w przypadku umownego działu spadku, gdy majątek już przeszedł na kilka osób, np. w drodze dziedziczenia ustawowego lub testamentowego z udziałami, przekazanie go w całości jednemu spadkobiercy będzie możliwe tylko wtedy, jeśli wszyscy dziedziczący wyrażą na to zgodę.

Przykładowo, jeśli rodzina postanawia, że majątek rodzinny w całości zostanie przekazany najstarszemu dziecku, umowa o dział spadku musi zawierać:

• dokładne określenie masy spadkowej, np. na podstawie spisu inwentarza lub ustaleń stron;
  
• postanowienia dotyczące podziału majątku: w tym wypłatę zachowku dla pozostałych spadkobierców, obliczanego według zasad art. 991 KC w zw. z art. 993 i 994 KC, przy czym art. 994 KC wyłącza niektóre darowizny z podstawy obliczenia zachowku;
  
• informacje o zgłoszeniu nabycia spadku do urzędu skarbowego, aby skorzystać z ulg podatkowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami.

Umowa musi być sporządzona z należytą starannością - każda nieścisłość może skutkować sporami sądowymi lub koniecznością uzupełnienia kwoty zachowku przez wybranego spadkobiercę. Jeśli spadkobiercy zgodzą się na przekazanie całości majątku jednemu z nich, mogą sporządzić umowny dział spadku. Taka umowa musi być sporządzona w formie aktu notarialnego (art. 158 KC, w przypadku nieruchomości) i określać sposób podziału masy spadkowej. W umowie o dział spadku wszyscy spadkobiercy zrzekają się swoich udziałów, co jest ważne z punktu widzenia późniejszych roszczeń podatkowych oraz ustaleń dotyczących zachowku.

Warto zaznaczyć, że dział spadku można przeprowadzić zarówno na drodze sądowej, jak i notarialnej. Każdy ze spadkobierców - zgodnie z art. 1037 KC - może wystąpić do sądu o dokonanie działu spadku. Postępowanie sądowe obejmuje ustalenie wartości majątku, sporządzenie spisu inwentarza oraz, w razie potrzeby, wyznaczenie biegłego rzeczoznawcy. Jeżeli spadkobiercy osiągną porozumienie, notariusz może sporządzić akt notarialny działu spadku. Procedura ta jest zazwyczaj szybsza, ale wiąże się z wyższymi kosztami notarialnymi, określonymi w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości o maksymalnych stawkach taksy notarialnej.

Spadek to wszystkie prawa i obowiązki majątkowe, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na spadkobierców. Obejmuje on zarówno majątek, jak i ewentualne długi. Oznacza to, że osoba, która przyjmuje spadek, staje się właścicielem zarówno domów, samochodów, jak i zobowiązań, które mogły pozostać po zmarłym.

Z kolei zachowek zabezpiecza prawa spadkobierców ustawowych, którzy zostali pominięci w testamencie lub ich udział został ograniczony. Zgodnie z art. 991 KC zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy w drodze dziedziczenia ustawowego otrzymaliby większy udział. Standardowo wynosi on ½ udziału spadkowego, a w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy - 2/3 tego udziału.

Ponadto, zgodnie z art. 993 KC, do obliczenia wartości zachowku włącza się tzw. substrat zachowku, czyli czystą wartość spadku (aktywa pomniejszone o pasywa) powiększoną o darowizny i zapisy windykacyjne, z tym że art. 994 KC wyłącza darowizny dokonane ponad 10 lat przed śmiercią na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku. Darowizny na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku dolicza się bez ograniczenia czasowego (art. 993 KC).

Jeżeli zgodnie z testamentem całość spadku zostanie przekazana jednemu spadkobiercy, pozostali uprawnieni do zachowku mogą domagać się jego wypłaty. Tę kwestię można jednak uregulować w umowie działu spadku, aby uniknąć sporów sądowych.

Pierwszym formalnym krokiem w postępowaniu spadkowym jest stwierdzenie nabycia spadku. Zgodnie z art. 1021 KC wniosek o stwierdzenie nabycia spadku składa się w sądzie rejonowym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub w kancelarii notarialnej, gdzie sporządzony zostaje akt poświadczenia dziedziczenia. Dokument stanowi podstawę do dalszych czynności, takich jak dział spadku czy ewentualne ustalenie roszczeń o zachowek.

Zgodnie z art. 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn, niektórym spadkobiercom (m.in. dzieciom, małżonkowi, rodzicom) przysługuje zwolnienie z podatku, o ile zgłoszą nabycie spadku w ciągu 6 miesięcy od uprawomocnienia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub rejestracji aktu notarialnego. Należy więc pamiętać o terminowości składania zgłoszeń na formularzu SD-Z2, aby nie powstały dodatkowe zobowiązania podatkowe.

Ze względu na złożoność procedur spadkowych oraz liczne aspekty formalne, warto skorzystać z pomocy doświadczonego prawnika specjalizującego się w prawie spadkowym. Taki specjalista pomoże w sporządzeniu właściwych dokumentów, doradzi, czy korzystniejsze będzie działanie na drodze sądowej, czy notarialnej, oraz wskaże, jakie roszczenia z tytułu zachowku mogą powstać.

Przeczytaj również:

Brat lub siostra domagają się zachowku? W tej sytuacji nie musisz go wypłacać

Nie zostawiłeś testamentu? Spadek trafi tam, gdzie nakazuje ustawa

Czy testament wystarczy do wydziedziczenia? Bez tych zapisów nie ma mocy prawnej