Co dalej z jedynym polskim reaktorem? Nowy dyrektor NCBJ przed ważnym zadaniem

Funkcję dyrektora Narodowego Centrum Badań Jądrowych prof. dr hab. inż. Jakub Kupecki obejmie 1 września - poinformowało Ministerstwo Przemysłu podczas poniedziałkowej konferencji szefowej resortu. To efekt kwietniowej decyzji, kiedy to ze stanowiska został odwołany prof. Krzysztof Kurek. Minister przemysłu mówiła wtedy o konieczności usprawnienia funkcjonowania placówki, a w szczególności priorytetowego traktowania eksploatacji reaktora jądrowego Maria.

"Będzie to zmiana pokoleniowa. Jestem przekonana, że poprowadzi on instytut, tak aby z jednej strony zachował on swoje unikalne kompetencje, a z drugiej - przygotował go do nowych wyzwań związanych z wdrażaniem energetyki jądrowej w Polsce" - stwierdziła Marzena Czarnecka.

Prof. Kupecki na przestrzeni kilkunastu lat zajmował się energetyką jądrową, zarówno w Polsce, jak i za granicą. Jego głównym obszarem działalności naukowej są nowe technologie dla energetyki. Do tej pory współpracował z przemysłem, zasiadał w zespołach eksperckich Ministerstwa Klimatu i Środowiska oraz radach spółek, a także tworzył dokumenty kierunkowe dla administracji centralnej. Jest absolwentem kilku uczelni, w tym zagranicznych. Podczas pobytu w Królewskim Instytucie Technicznym w Sztokholmie przez blisko dwa lata zajmował się technologią reaktorów jądrowych. W latach 2022-2025 pełnił funkcję dyrektora Instytutu Energetyki - Państwowego Instytutu Badawczego, w którym pracę rozpoczął kilkanaście lat wcześniej jako inżynier.

"Moją misją będzie z jednej strony zapewnienie integralności Centrum, które jest nie tylko największym instytutem badawczym, ale też strategiczną jednostką dla wielu branż. Z drugiej - będziemy poszukiwać nowych kierunków zaangażowania NCBJ w działania mocno zorientowane na rozwiązywanie problemów gospodarki i bliskiej współpracy z przemysłem, szczególnie w kontekście wdrażania energetyki jądrowej" - powiedział prof. Kupecki nakreślając główne kierunki działania.

Jednym z głównych problemów, z jakim być może będzie musiał zmierzyć się nowy dyrektor NCBJ, będzie doprowadzenie do ponownego uruchomienia jądrowego reaktora badawczego Maria, który od 1 kwietnia pozostaje wyłączony. Stało się to po tym, jak 31 marca 2025 roku, po 10 latach, straciło ważność zezwolenie prezesa Państwowej Agencji Atomistyki (PAA) na jego eksploatację.

Jak mówił na konferencji prasowej prof. Kupecki, NCBJ to nie tylko reaktor MARIA, ale też cały ekosystem tworzony wokół nauki i liczne kompetencje. Przyszły dyrektor Centrum ocenił, że należy zacząć się już dziś zastanawiać, jakiego następcy potrzebować będzie Maria za 20-25 lat. "Należy skonstruować cały system finansowania, dokumentację, wymogi, specyfikę i pomyśleć do przodu, jaka funkcjonalność tego reaktora będzie potrzebna w dalszej perspektywie - wyjaśnił.

Prof. Kupecki dodał, że projekt reaktora wysokotemperaturowego HTGR Pola też ma pewną szansę na realizację, równoległą z budową reaktora badawczego i należy ten projekt przeanalizować też od strony biznesplanu. Zapowiedział także powołanie w NCBJ Rady Gospodarczej z udziałem różnych firm. "Chodzi o to, żeby wyraźnie definiować potrzeby rynkowe, żeby też firmy mówiły o swoich strategiach, o swoich problemach, abyśmy wychodzili naprzeciw realnym potrzebom" - powiedział. 

Minister przemysłu zapewniła, że "Maria ma się dobrze". "Pomimo spekulacji prasowych, że zamykamy jedyny reaktor jądrowy w Polsce - nie zamykamy go" - zapewniła podczas konferencji.

Szefowa resortu stwierdziła, że przestój reaktora był spowodowany przede wszystkim względami bezpieczeństwa. Do tego swoje zgody muszą wydać m.in. wojewoda mazowiecki oraz minister spraw wewnętrznych i administracji. "Odpowiednie decyzje są wydawane, aktualnie znajdują się w końcowej fazie. Państwowa Agencja Atomistyki (PAA) przewiduje, że dopuści reaktor do pracy jeszcze w lipcu" - zadeklarowała Czarnecka.

Obecnie reaktor oczekuje na zezwolenie na ponowne uruchomienie ze strony dozoru jądrowego. Jak poinformował dyrektor departamentu energii jądrowej w Ministerstwie Przemysłu Paweł Gajda, reaktor przechodzi modernizację, w ramach której będzie mógł popracować kolejne ok. 20 lat. Jego zdaniem procesów starzenia się reaktora nie da się precyzyjnie przewidzieć i jednoznacznie powiedzieć, czy popracuje jeszcze 25, 35, czy 45 lat. "Także od tego będzie zależał ten ewentualny plan na nowy reaktor. (...) Trzeba zacząć od zdefiniowania tego, jaka będzie dokładnie funkcja tego reaktora. Jakie on cele będzie miał, czy to będzie dalej produkcja izotopów, jakie funkcje badawcze itd." - wskazał Gajda.

Jak zaznaczył dyrektor, plan kontroli starzenia był nowym elementem dokumentacji dla dozoru. Natomiast dozór zatwierdził już wyznaczenie tzw. stref i dystansów planowania awaryjnego. Po zatwierdzeniu stref można było dokończyć Zakładowy Plan Postępowania Awaryjnego, który został skierowany do konsultacji - poinformował Gajda. Po uzyskaniu opinii tych organów będzie możliwe tutaj zakończenie procedury. "Patrząc, na jakim jesteśmy etapie, to rzeczywiście istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo, że w lipcu reaktor wróci do pracy" - ocenił.

Narodowe Centrum Badań Jądrowych (NCBJ) to największy instytut badawczy w Polsce, prowadzący interdyscyplinalne prace z zakresu fizyki jądrowej, technologii jądrowych, medycyny nuklearnej, astrofizyki i inżynierii materiałowej. Instytut jest operatorem jedynego w kraju reaktora badawczego Maria oraz producentem nowoczesnych radiofarmaceutyków, które powstają w Ośrodku Radioizotopów Polatom.

NCBJ projektuje i wytwarza również zaawansowane urządzenia, takie jak detektory promieniowania czy akceleratory cząstek. Choć oficjalnie powstało w 2011 roku z połączenia dwóch instytutów, jego historia sięga 1955 roku, kiedy powołano Instytut Badań Jądrowych. To właśnie tam uruchomiono pierwszy polski reaktor Ewa (1958), a później - nadal aktywny - Maria (1974).