Dziedziczenie ustawowe może zadziałać, nawet gdy zostawisz testament. Majątek przejmie państwo

Dziedziczenie ustawowe wchodzi w grę w wypadku, gdy dochodzi do śmierci spadkodawcy, który nie zostawił po sobie testamentu lub też wówczas, gdy wskazani w testamencie spadkobiercy spadek odrzucą. Jego zastosowanie umożliwia jednak także przejęcie majątku zmarłej osoby przez państwo. Na czym polega i jakie są zasady dziedziczenia ustawowego? 

Dziedziczenie ustawowe może zostać zastosowane także w sytuacji, gdy spadkodawca zostawił po sobie testament wraz ze wskazaniem konkretnych spadkobierców. Prawo spadkowe wskazuje trzy sytuacje, gdy w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe. Zgodnie z obowiązującymi zasadami ma to miejsce wówczas gdy:

• spadkodawca nie zostawił testamentu,
• testament spadkodawcy został uznany za nieważny,
• żaden ze spadkobierców nie godzi się na otrzymanie spadku.

Możemy więc znaleźć się w sytuacji, gdy spisany przez nas testament nie uchroni majątku przed zastosowaniem mechanizmu dziedziczenia ustawowego. W Polsce nawet 90 proc. wszystkich spraw spadkowych odbywa się w ten sposób.

Nie wynika to jednak z nagłej śmierci, która zaskakuje spadkodawców czy pokpienia sprawy spisania testamentu. Nie brak takich, którzy zostawiają sprawę dziedziczeniu ustawowemu i godzą się na jego zastosowanie po swojej śmierci.

Tymczasem z badania Research Collective przeprowadzonego na zlecenie Fundacji Otwarte Forum tylko 9 proc. Polaków powyżej 45. roku życia ma spisany testament. 42 proc. badanych wskazuje, że nie zastanawiało się nad tą sprawą, a prawie co czwarty respondent (23 proc.) przekonuje, że nie ma niczego wartościowego do zostawienia po sobie.

Kto więc może wejść w posiadanie naszej własności, jeśli testamentu nie ma, okaże się on nieważny lub wskazani w nim spadkobiercy nie chcą dziedziczyć?

Jeśli nie ma testamentu, dziedziczenie odbywa się wedle ustawy. Testament w tym względzie ma wyższość względem obowiązującego prawa, które z góry zakłada kolejność dziedziczenia majątku po zmarłym. Nasza ostatnia wola odnośnie majątku może więc wprowadzić zmiany w przewidzianej prawem kolejności. W testamencie nie ma ograniczeń, co do podmiotów, które powołujemy do spadku - na jego mocy do spadku możemy powołać całkiem innych niż przewidzianych prawem spadkobierców.

Co ważne, testament odręczny liczy się wówczas tylko gdy majątek dzielimy procentowo. Jeśli jakieś jego składniki chcemy zapisać konkretnym spadkobiercom, potrzebujemy testamentu notarialnego, czyli jak wskazuje nazwa - spisanego w asyście notariusza.

Może być też tak, że sami godzimy się na kolejność dziedziczenia wynikającą z ustawy. Dziedziczenie ustawowe zakłada 6 grup spadkobierców, którzy są kolejno uprawnieni do własności. Według Kodeksu cywilnego na kolejnych 6 grup spadkobierców składają się:

• grupa pierwsza: małżonek i dzieci,
• grupa druga: małżonek i rodzice,
• grupa trzecia: małżonek i rodzeństwo,
• grupa czwarta: dziadkowie,
• grupa piąta: pasierbowie,
• grupa szósta: gmina i Skarb Państwa.

Jeśli zostanie zastosowane dziedziczenie ustawowe, pierwszymi z uprawnionych jest małżonek i dzieci. Ci powinni dziedziczyć majątek spadkodawcy w równych częściach, ale prawo traktuje małżonka szczególnie - jego część spadku nie może być niższa niż 25 proc. majątku. Jeśli dziecko odmówiło spadku lub nie żyje, prawo do niego mają jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy.

W przypadku śmierci spadkodawcy bez pozostawienia po sobie dzieci, do dziedziczenia uprawniony jest małżonek oraz rodzice. Wówczas minimum 25 proc. spadku przypada rodzicom spadkodawcy. Jeśli natomiast została tylko matka, a ojcostwo nie zostało ustalone, ma ona ma prawo do połowy spadku po zmarłym dziecku.

W sytuacji gdy spadkodawca nie miał dzieci, małżonka ani żadnych innych zstępnych, jego spadkiem po równo powinni podzielić się rodzice. Jeśli jednak również i oni nie żyją, spadek trafia do rodzeństwa spadkodawcy, którzy mają do niego prawo w równych częściach. Z kolei jeśli i oni nie doczekają otwarcia spadku, dziedziczenie ustawowe wskazuje na ich dzieci, czyli bratanków i siostrzenice spadkodawcy.

Spadkobiercami mogą być także dziadkowie spadkodawcy. Dochodzi do tego w sytuacji, gdy spadkodawca umarł bezpotomnie, nie miał małżonka, jego rodzice nie żyją, nie ma rodzeństwa, a dziadkowie są de facto jedynymi pozostałymi przy życiu członkami rodziny. Jeśli dożyli otwarcia spadku obydwoje, mogą podzielić się nim po połowie. Natomiast jeśli któreś z nich nie doczeka się otwarcia spadku, prawo do dziedziczenia spada na zstępnych.

Dziedziczenie ustawowe umożliwia przejęcie spadku także przez pasierba lub pasierbicę. Dzieje się to w sytuacji, gdy dziecko małżonka z innego związku jest jedynym bliskim spadkodawcy, który pozostał przy życiu spośród grona rodzinnego. W tym wypadku występuje jednak szczególne ograniczenie. Zstępni pasierba nie mają możliwości przejęcia jego udziału w spadku w wypadku, gdy pasierb lub pasierbica uprawnieni do spadku umrą.

Dziedziczenie ustawowe zakłada również, że jeśli nie pojawi się żaden członek rodziny spadkodawcy albo wszyscy uprawnieni do spadku odmówili jego przyjęcia, spadek zajmuje państwo. W ten sposób dziedziczy go gmina - mowa tu o gminie ostatniego zamieszkania spadkodawcy. W wypadku problemów z ustaleniem właściwej gminy, a także w sytuacji, gdy miejsce zamieszkania znajdowało się za granicą, całość majątku przejmuje Skarb Państwa.

Przemysław Terlecki