Prawo do zachowku. Polacy nie wiedzą, czym się różni od spadku

Zachowek to instytucja prawna, która chroni najbliższą rodzinę spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem majątku po jego śmierci. W przeciwieństwie do spadku, który może obejmować konkretne rzeczy i nieruchomości, zachowek to zawsze świadczenie pieniężne.

Główna różnica między zachowkiem a spadkiem polega na charakterze prawnym i formie otrzymania.

Spadek to ogół praw i obowiązków majątkowych, które przechodzą na spadkobiercę wraz ze śmiercią spadkodawcy. Może obejmować nieruchomości, rzeczy ruchome, pieniądze, ale także długi.

Zachowek natomiast to zawsze konkretna suma pieniędzy, która ma zrekompensować pominięcie w testamencie. Nie daje prawa do otrzymania konkretnych przedmiotów ze spadku, lecz jedynie do pieniężnego ekwiwalentu części spadku, jaka by przysługiwała przy dziedziczeniu ustawowym.

Prawo do zachowku mają wyłącznie najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy. Kodeks cywilny jasno określa krąg uprawnionych osób. Są to:

●       dzieci spadkodawcy (zstępni),

●       małżonek spadkodawcy,

●       rodzice spadkodawcy.

Ważne jest, że prawo do zachowku przysługuje tylko tym osobom, które byłyby powołane do spadku z ustawy. Oznacza to, że jeśli spadkodawca ma dzieci, to jego rodzice nie będą uprawnieni do zachowku, gdyż przy dziedziczeniu ustawowym nie byliby powołani do spadku.

Zachowek nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy, dalszym krewnym czy konkubinom. To częsty błąd w interpretacji przepisów przez osoby niezwiązane z prawem.

Wysokość zachowku zależy od statusu uprawnionego. Podstawowa zasada przewiduje, że zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. W szczególnych przypadkach zachowek może być wyższy.

Osoby małoletnie i trwale niezdolne do pracy mają prawo do zachowku w wysokości dwóch trzecich wartości swojego udziału spadkowego. Sądy uznają za trwale niezdolne do pracy osoby z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności.

Przykładowo, jeśli spadek wynosi 600 tysięcy złotych, a zmarły pozostawił żonę i dwoje dzieci, to przy dziedziczeniu ustawowym każda osoba otrzymałaby po 200 tysięcy złotych. Jeśli żona została zapisana jako jedyna spadkobierczyni, to każde dziecko może żądać zachowku w wysokości 100 tysięcy złotych (połowa z 200 tysięcy).

Chociaż powyższe wyliczenie wydaje się jasne i proste, to jednak obliczenie zachowku jest skomplikowanym procesem. Wymaga on ustalenia tak zwanego substratu zachowku.

Substrat to nie jest zwykła wartość spadku, ale czysta wartość masy spadkowej po doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę.

Do substratu zachowku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed śmiercią. Nie uwzględnia się jednak drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach społecznych.

Przy obliczaniu zachowku należnego dzieciom nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed ich narodzeniem. Podobnie przy obliczaniu zachowku małżonka nie uwzględnia się darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa.

Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć uprawnionego, pozbawiając go prawa do zachowku. Wydziedziczenie musi być jednak uzasadnione konkretnymi przyczynami wymienionymi w Kodeksie cywilnym.

Podstawy wydziedziczenia to między innymi uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuszczenie się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy albo rażącej obrazy czci, oraz uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych.

Testament musi zawierać jasne uzasadnienie przyczyn wydziedziczenia. Możliwe jest cofnięcie wydziedziczenia poprzez przebaczenie: jednak wymaga ono również wyraźnego zapisu (np. odręcznej kartki z podpisem i datą osoby przebaczającej lub zapisu notarialnego).

Po śmierci spadkodawcy, jeśli nie doszło wcześniej do przebaczenia, nie ma możliwości podważenia wydziedziczenia, jeśli było ono skuteczne prawnie (spełniało wymagania wspomniane wyżej).

Roszczenie o zachowek przedawnia się w ciągu pięciu lat od ogłoszenia testamentu przez sąd. W przypadku dziedziczenia ustawowego termin liczy się od śmierci spadkodawcy.

Pozew o zachowek składa się do sądu cywilnego właściwego ze względu na ostatnie miejsce stałego pobytu spadkodawcy. Pozwanym jest spadkobierca, który nabył prawo do spadku z testamentu.

Zachowek wypłacają solidarnie wszyscy spadkobiercy testamentowi, proporcjonalnie do wartości otrzymanego spadku. Mogą też być zobowiązani do zapłaty obdarowani, jeśli otrzymali od spadkodawcy darowizny zaliczane do substratu zachowku.

Warto pamiętać, że sąd może obniżyć wysokość zachowku w wyjątkowych sytuacjach, biorąc pod uwagę sytuację osobistą i majątkową uprawnionego oraz spadkobiercy zobowiązanego do zapłaty.

Podsumowując, zachowek to ważne uprawnienie chroniące najbliższą rodzinę przed całkowitym pozbawieniem majątku. Różni się fundamentalnie od spadku, oferując pieniężną rekompensatę zamiast prawa do konkretnych składników majątkowych.

KO