Spis treści:
- Zachowek po rodzicach: komu przysługuje?
- Kto może ubiegać się o zachowek?
Zachowek po rodzicach: komu przysługuje?
Gdy rodzice w testamencie nie uwzględnią dziecka, w grę wchodzi zachowek - pieniężne roszczenie, które ma zrekompensować pominięcie w dziedziczeniu. Instytucja ta chroni najbliższych członków rodziny przed całkowitym wyłączeniem z majątku po śmierci rodzica. Zgodnie z art. 991 § 1-2 kodeksu cywilnego, dziecku należy się połowa udziału, jaki przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym, a jeśli jest małoletnie lub trwale niezdolne do pracy - dwie trzecie tej wartości. Testament nie pozbawia tego prawa, chyba że zawiera skuteczne wydziedziczenie.
Ustalanie wysokości zachowku przebiega dwuetapowo. Najpierw ustala się udział, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym według stanu na chwilę otwarcia spadku, a następnie stosuje się właściwy ułamek. Mechanizm można zobrazować prostym przykładem: jeżeli majątek spadkowy obejmuje dom warty 750 000 zł, a przy dziedziczeniu ustawowym dwoje dorosłych dzieci dziedziczyłoby po 1/2, to każde pominięte dziecko może żądać 1/2 z 1/2, czyli 1/4 wartości - 187 500 zł. Gdy uprawniony jest małoletni lub niezdolny do pracy, jego roszczenie rośnie do 2/3 z 1/2, co przy powyższych założeniach oznacza kwotę 250 000 zł.
Przy obliczaniu ostatecznej kwoty zachowku nie bierze się pod uwagę wyłącznie tego, co faktycznie pozostało po śmierci rodzica. Do tzw. substratu zachowku dolicza się również darowizny i inne przysporzenia dokonane za życia, które mogły pomniejszyć wartość spadku. Ma to zapobiec sytuacjom, w których spadkodawca "rozdaje" majątek tuż przed śmiercią, aby ominąć swoich najbliższych. Zasadniczo do substratu wlicza się wszystkie darowizny na rzecz dzieci, spadkobierców i niektórych osób trzecich, z wyjątkiem drobnych, zwyczajowych prezentów czy darowizn sprzed ponad 10 lat dokonanych na rzecz osób spoza rodziny. W ten sposób prawo gwarantuje, że wysokość zachowku będzie odpowiadać rzeczywistej wartości majątku, jakim rodzice dysponowali za życia, a nie jedynie temu, co formalnie pozostało w spadku.
Kto może ubiegać się o zachowek?
Prawo do zachowku przysługuje wyłącznie najbliższym krewnym spadkodawcy, którzy zostaliby powołani do spadku na podstawie ustawy, gdyby testament nie został sporządzony. Kodeks cywilny w art. 991 §1 wskazuje trzy grupy takich osób: zstępnych (czyli dzieci, wnuki, prawnuki), małżonka oraz rodziców zmarłego. Rodzicom zachowek przysługuje jedynie wtedy, gdy w danym układzie rodzinnym byliby ustawowymi spadkobiercami - najczęściej w sytuacji, gdy spadkodawca nie miał dzieci.
Natomiast zachowku nie może dochodzić osoba, która została skutecznie wydziedziczona, zrzekła się dziedziczenia w umowie notarialnej, odrzuciła spadek po jego otwarciu lub została uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia. Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie z przyczyn określonych w kodeksie cywilnym, na przykład uporczywego naruszania zasad współżycia społecznego, rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych czy popełnienia umyślnego przestępstwa wobec spadkodawcy lub jego bliskich. Każdy taki przypadek musi być szczegółowo uzasadniony w testamencie, a jeśli przesłanki wydziedziczenia okażą się nieprawdziwe, sąd może je uznać za bezskuteczne.
Zobowiązanym do zapłaty zachowku jest w pierwszej kolejności spadkobierca testamentowy, czyli osoba, która faktycznie odziedziczyła majątek. Jeżeli jednak wartość pozostawionych aktywów nie pozwala pokryć należności, odpowiedzialność może zostać rozszerzona na zapisobierców windykacyjnych lub osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowizny. W ich przypadku obowiązek zapłaty jest ograniczony do wartości uzyskanych korzyści. Roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny i można je dochodzić przed sądem cywilnym, jeżeli nie dojdzie do ugody. Termin na wystąpienie z takim pozwem wynosi pięć lat od ogłoszenia testamentu.
